Жылдамдыы 10 м с болатын біралыпты озалып келе жатан автомобиль моторыны аау пайда болады

9 сынып?а арнал?ан тест жина?тары

1.Зодиак шо?ж?лдыздары нешеу?

5.Бірліктерді? Халы?аралы? ж?йесінде жылдамды?ты? бірлігі

C) секундына метр (м/с)

6.Инерция за?ын кім ашты?

10.?ай б?лікте жылдамды? бір?алыпты болады

12.3 са?атта 27км жол ж?рген ша??ышыны? орташа жылдамды?ын есепте?дер.

16.Егер мотоциклды? жылдамды?ы 20 м\с; ал автомашинанікі 60 км\са? болса,оларды? жылдамды?тарын салыстыры?дар

C) жылдамды?тары бірдей

E) мотоцикілдікі аз

17. 25 минут бойы 72 км\са? жылдамды?пен ж?ріп келе жат?ан пойызды? ж?рген жолын табы?дар

Просмотр содержимого документа
«9 сынып?а арнал?ан тест жина?тары »

1.Зодиак шоқжұлдыздары нешеу?

3..Бірқалыпты қозғалыс дегеніміз:

А) Дене тең уақыт аралығында ұзындығы бірдей жол жүреді.

B) Дене тең уақыт аралығында әр түрлі жол жүріп өтеді.

C) Дененің бастапқы орнын оның келесі орнымен қосатын бағытталған кесінді D) Дененің немесе материялық нүктенің санақ денесімен салыстырғандағы қозғалысы кезінде сызық түрінде қалдырған ізі

E) Дененің немесе дене бөлшектерінің уақыттың өтуіне қарай бір-бірімен салыстырғандағы бұрынғы орнының өзгеруі.

4.Механикалық қозғалыс дегеніміз:

А) Дене тең уақыт аралығында ұзындығы бірдей жол жүреді.

B) Дене тең уақыт аралығында әр түрлі жол жүріп өтеді.

C) Дененің бастапқы орнын оның келесі орнымен қосатын бағытталған кесінді D) Дененің немесе материялық нүктенің санақ денесімен салыстырғандағы қозғалысы кезінде сызық түрінде қалдырған ізі

E)Дененің немесе дене бөлшектерінің уақыттың өтуіне қарай бір-бірімен салыстырғандағы бұрынғы орнының өзгеруі.

5.Бірліктердің Халықаралық жүйесінде жылдамдықтың бірлігі

C) секундына метр (м/с)

6.Инерция заңын кім ашты?

7.Мектеп пен үйдің арасы 400 м. Оқушы мектепке барып, үйге қайта келгенде барлығы қанша жол жүрді?

8.Автобус бірқалыпты қозғалып 1 сағатта 60 км жол жүрген. Автобустың жылдамдығын есепте.

9. Автобустың жылдамдығы 36 км/сағ. Бұл жылдамдықты м/с-пен өрнектеңдер.

10.Қай бөлікте жылдамдық бірқалыпты болады

D) Дұрыс жауабы жоқ

E) Барлық бөліктерде

11. Поезд 30 с бойына 30 м/с жылдамдықпен бірқалыпты қозғалса, осы уақыт аралығында қанша жол жүреді?

12.3 сағатта 27км жол жүрген шаңғышының орташа жылдамдығын есептеңдер.

13. 15 км/с өрнегін м/с айналдыр

14.Мотоцикл айдаушы 144 км жолды 2 сағатта жүріп өтті,оның қозғалыс жылдамдығын м\с бірлігінде анықтаңдар.

15.Реактивті ұшақ 20 секундта 8 км қашықтыққа ұшады,ал дыбыс 4 секундта 1320 м қашықтыққа таралады.Осы екеуінің жылдамдығын салыстырыңдар.Қайсысының жылдамдығы үлкен?Қанша есе?

16.Егер мотоциклдың жылдамдығы 20 м\с; ал автомашинанікі 60 км\сағ болса,олардың жылдамдықтарын салыстырыңдар

А) автомашинанікі үлкен

B) мотоцикілдікі үлкен

C) жылдамдықтары бірдей

E) мотоцикілдікі аз

17. 25 минут бойы 72 км\сағ жылдамдықпен жүріп келе жатқан пойыздың жүрген жолын табыңдар

18.Жаяу адам 20 секундта 30 м, келесі 40 секундта 60 м.сонан соң тағы да 30 секундта 45 м жол жүреді.Адамның осы жолдағы орташа жылдамдығы қандай?

19.Көлікпен жүргенде, жол ақысы не үшін төленеді?

E) Орташа жылдамдық

20.Велосипедтің жылдамдығы 36 км\сағ,ал қарсы соққан желдің жылдамдығы 4 м\с.Велосипедші желге қарсы қандай жылдамдықпен қозғалады?

21.Екі велосипедшінің қозғалысы мынадай теңдеулермен берілген: х₁=5t;х₂=150-10t.Олардың кездесетін уақытын табыңдар.

22.Аквариумның қабырғаларын тазарту үшін оған салып қойған ұлулардың біреуі сейсенбі күні 15 сағат 00 минуттан бастап,содан бейсенбінің 12сағат 00 минутына дейін қабырға бойымен 42 см жүрген.Ұлу қандай орташа жылдамдықпен қозғалған?

24. Велосипедші жолдың жартысын 20 км/сағ жылдамдықпен велосипедпен, ал қалған жолды жаяу жүрді. Егер барлық ауқыттың 1/5 бөлігін велосипедпен жүрсе, онда ол қандай жылдамдықпен жаяу қозғалады?

25.Автомобиль жолдың бірінші бөлігін (30 км) 15 м\с орташа жылдамдықпен жүріп өтті.Жолдың қалған бөлігін (40 км) ол бір сағатта жүріп өтті.Автомобиль барлық жолда қандай орташа жылдамдықпен қозғалады?

28.Жоғарғы планеталарды ата.

29.Бірқалыпты емес қозғалыс дегеніміз:

А) Дене тең уақыт аралығында ұзындығы бірдей жол жүреді.

B) Дене тең уақыт аралығында әр түрлі жол жүріп өтеді.

C)Дененің бастапқы орнын оның келесі орнымен қосатын бағытталған кесінді D)Дененің немесе материялық нүктенің санақ денесімен салыстырғандағы қозғалысы кезінде сызық түрінде қалдырған ізі

E)Дененің немесе дене бөлшектерінің уақыттың өтуіне қарай бір-бірімен салыстырғандағы бұрынғы орнының өзгеруі.

30.Орын ауыстыру дегеніміз:

А) Дене тең уақыт аралығында ұзындығы бірдей жол жүреді.

B) Дене тең уақыт аралығында әр түрлі жол жүріп өтеді.

C)Дененің бастапқы орнын оның келесі орнымен қосатын бағытталған кесінді D)Дененің немесе материялық нүктенің санақ денесімен салыстырғандағы қозғалысы кезінде сызық түрінде қалдырған ізі

E)Дененің немесе дене бөлшектерінің уақыттың өтуіне қарай бір-бірімен салыстырғандағы бұрынғы орнының өзгеруі.

31.Қозғалыс траекториясы дегеніміз:

А) Дене тең уақыт аралығында ұзындығы бірдей жол жүреді.

B) Дене тең уақыт аралығында әр түрлі жол жүріп өтеді.

C)Дененің бастапқы орнын оның келесі орнымен қосатын бағытталған кесінді D)Дененің немесе материялық нүктенің санақ денесімен салыстырғандағы қозғалысы кезінде сызық түрінде қалдырған ізі

E)Дененің немесе дене бөлшектерінің уақыттың өтуіне қарай бір-бірімен салыстырғандағы бұрынғы орнының өзгеруі.

32.Бірліктердің Халықаралық жүйесінде ауқыттың бірлігі

C) секундына метр (м/с)

33.Бірліктердің Халықаралық жүйесінде орын ауыстырудың бірлігі

C) секундына метр (м/с)

34.Мектеп пен үйдің арасы 400 м. Оқушы мектепке барып, үйге қайта келді. Орын ауыстыру неге тең?

35.Автобус бірқалыпты қозғалып 2 сағатта 120 км жол жүрген. Автобустың жылдамдығын есепте.

36. Автобустың жылдамдығы 54 км/сағ. Бұл жылдамдықты м/с-пен өрнектеңдер.

11.Қай бөлікте жылдамдық 2 м/с болады

D) Дұрыс жауабы жоқ

E) Барлық бөліктерде

37. Поезд 30 с бойына 3 м/с жылдамдықпен бірқалыпты қозғалса, осы уақыт аралығында қанша жол жүреді?

38. 10 км/с өрнегін м/с –қа айналдыр

39.Дыбыс 4 секундта 1320 м қашықтыққа таралады.Жылдамдығын табыңдар?

40.Егер мотоциклдың жылдамдығы 20 м\с; ал автомашинанікі 20 км\сағ болса,олардың жылдамдықтарын салыстырыңдар

А) автомашинанікі үлкен

B) мотоцикілдікі үлкен

C) жылдамдықтары бірдей

E) мотоцикілдікі аз

41. 30 минут бойы 72 км\сағ жылдамдықпен жүріп келе жатқан пойыздың жүрген жолын табыңдар

42.Жаяу адам 30 секундта 30 м, келесі 60 секундта 60 м.сонан соң тағы да 30 секундта 30 м жол жүреді.Адамның осы жолдағы орташа жылдамдығы қандай?

43.Таксимен жүргенде, жол ақысы не үшін төленеді?

E) Орташа жылдамдық

44.Велосипедтің жылдамдығы 36 км\сағ,ал қарсы соққан желдің жылдамдығы 4 м\с.Велосипедші жел бағытымен қандай жылдамдықпен қозғалады?

45.Екі велосипедшінің қозғалысы мынадай теңдеулермен берілген: х₁=15t;х₂=150-10t.Олардың кездесетін уақытын табыңдар.

46.Аквариумның қабырғаларын тазарту үшін оған салып қойған ұлулардың біреуі сейсенбі күні 15 сағат 00 минуттан бастап,содан бейсенбінің 15сағат 00 минутына дейін қабырға бойымен 48 см жүрген.Ұлу қандай орташа жылдамдықпен қозғалған?

48. Велосипедші жолдың жартысын 10 км/сағ жылдамдықпен велосипедпен, ал қалған жолды жаяу жүрді. Егер барлық ауқыттың 1/2 бөлігін велосипедпен жүрсе, онда ол қандай жылдамдықпен жаяу қозғалады?

49.Автомобиль жолдың бірінші бөлігін (30 км) 30 м\с орташа жылдамдықпен жүріп өтті.Жолдың қалған бөлігін (40 км) ол бір сағатта жүріп өтті.Автомобиль барлық жолда қандай орташа жылдамдықпен қозғалады?

50. Екі поезд 36 км/сағ жылдамдықпен бір бағытта параллель қозғалады. Олардың бір-біріне қатысты жылдамдығы:

51.Денелердің өзара әрекеттесу дегеніміз:

А) Денелердің бір-біріне әрекет етуі

В)Денелердің бір-біріне әрекет етпеуі

С) Денелердің қозғалысы

Д)Денелердің өлшемдерінің өзгеруі

Е)Денелердің өзара үйкелісі.

52.Бірліктердің халықаралық жүйесіндегі массаның бірлігі:

53.Заттың көлем бірлігіндегі массасына тең физикалық шаманы қалай айтады?

54.Денелердің өзара әрекеттесуін сипаттайтын физикалық шама:

55.Күштің әрекеті тоқтағаннан кейін,дене өзінің бастапқы пішіні мен өлшемін өзгертетін болса, мұндай деформация қалай аталады?

56.Заттың тығыздығы қай формуламен анықталады?

57.Күшті өлшейтің құрал:

58.Қандай жағдайда теңәрекетті күш нөлге тең болады? (F_R=0)

А)егер денеге бір бағытта, мәндері бойынша тең екі күш әрекет ететін болса

В)егер денеге мәндері бойынша тең,ал бағыттары қарама-қарсы екі күш әрекет етсе

С)егер денеге мәндері тең емес,қарама-қарсы бағытта екі күш әрекет етсе

Д)егер денеге бір бағытта және мәндері тең емес екі күш әрекет етсе

Е)егер денеге мәндері бойынша тең емес,әр-түрлі бағытта бірнеше күш әрекет етсе

59.Бүкіләлемдік тартылыс заңын кім тұжырымдады?

60.Ауырлық күші дегеніміз не?

А)Денелердің тебілу күші

Е)Денелердің жерге тартылу күші

61.Мрамордың тығыздығы 2,7 г/см 3 оны кг/м 3 өрнекте

62.Денеге әрекет ететін ауырлық күші 0,49кН.Ол дененің массасы қандай?

63.Массасы 2кг денеге Айда 3,2Н ауырлық күші әрекет етеді.Массасы 50 кг адамның Ай бетіндегі салмағы қандай?

64.Төменде берілген массасы m білеуге әсер ететін екі күштің шамалары мен бағыттары бойынша олардың теңәрекетті күшін анықта:

20Н 50Н

65.Серіппе тірекке вертикаль бекітіліп,210Н күш әрекетінен 70мм-ге ұзарған.Серіппеге қосымша 120Н күш түсірілді.Серіппенің жалпы ұзаруын табындар.

66. Дененің өзі жанасып тұрған бетке тік бағытта түсіретін күшті қалай атайды?

Е) Нормаль қысым күші.

67.Екі дененің массаларының қатынасы олардың өзара әрекеттесуі кезінде тыныштық күйден шыққанда алатын жылдамдықтарының қатынасы:

68.Бала массасы 3кг болатын шананы мұзбен тартып келеді.Мұз бен шана арасындағы үйкеліс коэффициенті 0,05. Бала шананы қандай күшпен тартып келеді?

69.Массасы 50кг шкафты орнынан жылжыту үшін 200Н күш жұмсау керек.Үйкеліс коэффициенті неге тең?

70.Үйкелісті азайтудың жолдарына жатпайтыны:

А)Негізі резенке болатын заттарды пайдалану

В)Үйкеленетін беттерді өндеу

С)Үйкеленетін беттерді майлау

Д)Үйкеленетін беттерді тегістеу

71.Ұзындығы 4см,ені 2см, қалындығы 1см платина кесегінің массасын анықта. (=21600кг/м 3 )

72.Коньки киген екі бала бір-бірінен кері итеріліп,қарама-қарсы жаққа қарай сәйкес 4 және 5м/с жылдамдықтармен сырғанап кетті.Бірінші баланың массасы 45 кг.Екінші баланың массасы неге тең?

73.Резенке таспаның қатандығы 3,5*10 4 Н/м. Егер таспаға 7кН күш әрекет ететін болса,онда ол қандай шамаға созылады?

75.Массасы 60кг шкафты орнынан жылжыту үшін қанша күш жұмсау керек?Үйкеліс коффициенті 0,4-ке тең.

76. 1.БХЖ-дегі күштің өлшем бірлігі:

77.100г дененің БХЖ-дегі массасы:

78.Дене пішінінің немесе өлшемдерінің өзгеруі қалай аталады?

79.Денелердің өзара әрекеттесу кезіндегі жылдамдықтарының өзгерту дәрежесін анықтайтын физикалық шама қалай аталады?

80.Дененің тірекке немесе аспаға әрекет ететін күш:

81.Денеге әрекет ететін ауырлық күшінің формуласы:

82.Серіппе 125 Н күш әрекетінен 5 см-ге ұзарды. Серіппенің қатандығын анықта.

83.Жүктің массасы 3кг. Оған қандай ауырлық күш әрекет етеді?

84.Бір дене екінші дененің бетімен қозғалған кезде пайда болатынкүш қалай аталады?

85.Күштің әрекеті тоқтағаннан кейін дененің бастапқы пішіні мен өлшемі қайтадан қалпына келетін болса, мұндай деформация қалай аталады?

86.Гук заңының формуласы:

87.Аквариумның өлшемдері 0,4 х 0,2 х 0,15 м. Аквариумдегі судың массасын анықта.ρ=1000кг/м 3

88.Үйкеліс күшін анықтайтын формула:

89.Төменде берілген массасы 1кг білеуге әсер ететін екі күштің шамалары мен бағыттары олардың тең әрекетті күшін анықта:

10Н 20Н

90.Массасы 20кг көлемі 200см 3 металдың тығыздығы қандай?

91.БХЖ-дегі тығыздықтын өлшем бірлігі:

92.Екі конькиші соқтығысқаннан кейін екі жаққа сырғып кетті.Біріншісі 8 м/с жылдамдыққа,екіншісі 4м/с жылдамдықтарға ие болды.Қай конькишінің массасы көп және неше есе?

В)Біріншісінікі 4 есе кем

С)Біріншісінікі 2 есе үлкен

Д)Екіншісікі 2есе үлкен

Е)Жылдамдықтары массаларына тәуелді емес

93.Таразының оң жақ табақшасына 10г,400мг,20мг,6г кірлерді салған кезде,оның сол жақ табақшасындағы денемен теңесті.Өлшеніп жатқан дененің массасы қандай?

94.Деформацияланған серіппенің ұзындығы азайғанда,серпімділік күші қалай өзгереді?

Д)Бастапқыда азаяды,содан кейін артады

Е)Бастапқыда артады,содан кейін азаяды

95.Дененің массасы 0,02т.Оған қандай ауырлық күш әрекет етеді?

96. 20Н күштің әсерінен ұзындығы 100см серіппе 110см болып ұзарды.Серіппенің қатандығы неге тең?

97.Массасы 564,3г,ал көлемі 45см 3 металдың тығыздығы қандай?

98.Қандай күштін әсерінен барлық денелер жердің бетіне түседі?

99.Дене салмақсыз күйде болғанда,келтірілген шамалардың қайсысы нөлге тең болады?

100.Сұйықтын тығыздығын өлшеуге арналған құрал:

Источник

Кенжебекова Р.И., Айдарова Б.А.,Ералиева Т.О.

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТА АРАПАЙЫМ МАТЕМАТИКАЛЫ ТСІНІКТЕРІН АЛЫПТАСТЫРУ ДІСТЕМЕСІ

азастан инженерлі-педагогикалы халытар Достыы университеті Гуманитарлы – педагогикалы департаментіні ылыми-дістемелік кеесі баспаа сынан (Хаттама № ж.).

Пікір жазандар:

Рахымбек Д. – педагогика ылымдарыныдокторы, профессор.

М.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік

Молдабек.– педагогика ылымдарыны докторы, профессор.

азастан инженерлі-педагогикалы халытар

К 35 Кенжебекова Р.И., Айдарова Б. Ералиева Т.О.Мектепке дейінгі жаста арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру дістемесі –Шымкент, 2016

Оу ралы баланы математикалы тсініктерді дрыс мегеруі, баланы дамуы,арапайым ымдарды тсіндіру, бекіту.Сондай-а бала затты санын, затты салыстыру (клемін), теестіру, орналасуын, саны мен сыарын (белгілеріне арай) табу тсілдерін мегереді. Мектеп жасына дейінгі балаларды кішігірім математикалы терминдері: геометриялы пішіндерді атауларын (дгелек, шбрыш, тртбрыш т.б.) жне оларды элементтері (ыры, брышы) болатынын, (осу, алу, те), балабашада олдану жолдарына арналан.

Оу ралы «Мектепке дейінгі оыту мен трбиелеу», мамандытарыны студенттері, магистранттары, докторанттары жне балабаша ызметкерлері, бастауыш мектеп малімдері мен ата-аналар пайдалана алады.

© Кенжебекова Р.И., Айдарова Б.А, Ералиева Т.О.,2016.

МАЗМНЫ

1 блім. Мектепалды даярлыта оытуды дамытушылы ызметін жзеге асыруды теориялы негіздері

1.1 Оытуды дамытушылы ызметі туралы тсінік

1.2 Балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру мселесіні зерттелу жадайы

1.3 Мектепалды даярлыта балаларды арапайым математикалы

тсініктерін алыптастыруды ерекшеліктері

2 блім. арапайым математикалы тсініктерді алыптастыруда оытуды дамытушылы ызметін жзеге асыруды дістемесі

2.1 арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру барысында оытуды дамытушылы ызметін жзеге асыруды жолдары

2.2.Кеістікті жне уаытты бадарлау дадыларын дамыту

2.3. Геометриялы пішіндер мен денелер, лшемдер туралы тсініктерін алыптастыру

2.4 арапайым арифметикалы амалдарды олдану

2.5 Мектепалды даярлы жйесінде балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыруды педагогикалы шарттары

ОЛДАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

азастан Республикасыны 2015 жыла дейінгі тжырымдамасында жне «Наты 100 адам» лт жоспарында білім беру жйесінде білім, білік, дады жиынтыын мегерту ана емес, білімгерлерді апаратты здігімен табу, талдау, оларды жйелеу жне орынды да тиімді пайдалану біліктілігін бойына сііру, дниежзілік апаратты аымдарды тсіну мен трлендіру арылы мектепке дейінгі жаста арапайым математикалы тсініктерін алыптастыруа айрыша кіл блінген.

Р кіметіні 2012 жылы 23 тамыздаы № 1080 аулысымен бекітілген мектепке дейінгі трбие мен оытуды мемлекеттік жалпыа міндетті стандартында «Мектепке дейінгі оыту мен трбиелеу жйесі балаларды мір бойына леуметтік табыстылы пен бсекеге абілеттілігін амтамасыз етуге ажетті физикалы, тлалы, зияткерлік асиеттерін дамытуа, негізгі зыреттіліктерін алыптастыруа баытталан» деп крсетілген [1]. Осыан орай, балаларды йымдастырылан оу жне ойын рекеті арылы оытуды дамытушылы ызметін жзеге асыру мектепке дейінгі білім беруді басты баыттарыны бірі болып саналады.

Балаларды тлалы, зияткерлік асиеттерін дамытуда оыту мен дамытуды араатынасы жнінде мселені зерттеуші алымдар трлі тсілдермен іздестіреді. Оытуды дамытушылы ызметін Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов оытуды мазмнын згертуден іздестіру керек деп есептесе, Н.А.Менчинская, Е.А.Кабанова-Миллер білімді, іскерлікті жне дадыны мегертуді тиімділігін аыл-ой іс-рекеттеріні тсілдерін жетілдіруді кмегімен арттыруа болады деп есептеді [2].

Балалар психологиясын зерттеген А.А.Люблинская оытуды трлі дістерін жетілдіру арылы оытуды дамытушылы ызметін арттыруа ерекше мн береді. Ал Л.В.Занков оытуды дамытушылы дістеріне е бірінші, оыту дерісті зін жетілдіру арылы ол жеткізуге болады деп тжырымдайды. Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин оытуды дамытушылы сері педагогикалы рекеттер мазмнында проблемалы оытуды ролін арттыранда ана жзеге асады деп есептейді [3].

Демек, осы зерттеуші алымдарды пікіріне сйеніп, анытаанымыз, мектепке дейінгі балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру барысында оытуды дамытушылы ызметін жзеге асыру баланы ажеттіліктерін анааттандырумен, таным немесе психикалы дерістерін алыптастырумен зара тыыз байланыста жргізілетініне кзіміз жетті. Олай болса, мектепке дейінгі баланы оытуды дамытушылы ызметі зіні масатымен, ызыушылыымен жне орындалу тсілдерімен ерекшеленеді. Балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптас-тыру оытуды дамытушылы ызметіні мазмнына, йымдастыру дістеріне жне мотивтеріне тікелей байланысты.

Мектепалды даярлыта балаларды ой-рісін, логикасын, тілін дамытуда, белгілі бір затты абылдауын, есте сатауын, оны айта жаыртып кзге елестетуін, дниетанымын дамытуда арапайым математикалы ымдарды алыптастыруды маызы ерекше. Балаларда бар тсініктер здігінен ымдара айнала алмайды. ымдарды жне оларды олдануа негізделген ойлауды логикалы формаларын балалар ылыми білімдерге негіздеу барысында мегереді. Демек, мектепке дейінгі балаларды аыл-ой ызметіні дамуы, логикалы ойлауды дамуы арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру барысында жзеге асырылады.

Балаларды мектепке дайындауда математиканы оыту тек санды жне кеістік, уаыт жайлы тсінік алыптастырып ана оймайды, сонымен бірге оларды ойлау дерісін дамытуа (анализ, синтез, индукция, дедукция) ыпал етеді. Арнайы йымдастырылан оу іс-рекетінде баланы танымды ызыушылыымен бірге жалпы даму амтамасыз етіледі, яни оытуды дамытушылы ызметі жзеге асырылып, баланы тла ретінде алыптасуына ммкіндік ашылады.

А.М.Леушинаны ебегінде мектепалды даярлыта балаларды арапайым математикалы ымдармен таныстыруда мынадай міндеттер орындалуы тиіс деп крсетеді:

— балаларды кеістікті бадарлай білуге, санды біліп, сол арылы затты санауа, салыстырмалы заттарды асиеттерін, клемін, пішінін салыстыруа йрету, кеістік, клем жне уаыт жайында алашы тсініктер алыптастыру;

— геометриялы пішіндермен таныстыру, арифметикалы белгілерді игеріп, оны кнделікті іс-рекетте олдана білуге дадыландыру;

— ауызша арапайым есептер шыара алуа дадыландыру [4].

Бан оса, мектепалды даярлыты педагогикалы станымдарына сйкес балалара арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру барысында оытуды дамытушылы ызметіндегі біратар талаптар мен шарттар орындалуы ажет.

Біріншіден, дамытушы орта ажет, ол шін мектепке дейінгі кезені зіндік ерекшелігі мен ндылытарын сатай отырып, арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру барысында йымдастырылан оу іс-рекеті балаларды танымды абілеттерін дамытуа баытталуы шарт. Балаларды танымды ызыушылыын дамытуды негізгі факторы оларды білімі мен дадыларыны дрежесі ана емес, сонымен бірге, баланы маызды психикалы ызметтерін, аыл-ой жмысыны тсілдерін алыптастыруа ммкіндік беретін оу рдісі болып саналады. Ойлауа йрететін сабатар дамыта оыту сабатары деп есептеледі. Дамыта оытуды йымдастыру, балаа аыл-ой рекетін мегеруге жадай жасайды. Педагог бл жадайда дайын білімді тсіндіріп оюшы, баалаушы емес, танымды іс-рекетті йымдастыратын жымды істерді йытысы. Тек осындай оыту ана баланы интеллектісіні кзін ашып, шыармашылыын дамытады.

Екіншіден, соы жылдары бастауыш сынып пен балабаша арасындаы сабатасты мселесі жиі айтылып жр. Бастауыш сыныпта математиканы оытудаы азіргі психологиялы зерттеулер балалар башасында да, метепалды даярлыта да математикалы дайындыты мазмнын айта арауды талап етіп отыр. Бан дейін кбінесе баланы психологиялы даму ммкіншілігін ескермегендіктен, олданылып жрген кптеген діс-тсілдерді тымдылыы аз екені байалап отыр. Бір ана заттарды, крнекіліктерді пайдалану арылы арапайым осу мен азайтуды мегерумен шектелсе, онда баланы алашы математикалы тсінігі кеімейтіндігі длелденген. Олай болса, бл жерде де бізді зерттеуімізде арастырылып отыран оытуды дамытушылы ызметі ескерілмеген деуге болады.

шіншіден, азіргі тада білім беру жйесіні негізгі масаты – білім беру, трбиелеу, дамыту арылы жеке тла алыптастыру. Бл масаттар зара тыыз байланыста боланда ана нтижелі болады. Олай болса, мектепалды даярлыта балаларды арапайым математикалы тсінігін алыптастыру барысында баланы жеке тла етіп трбиелеу, мірге дайындау масатында білім беруді дамытушылы ызметі жзеге асырылуы ажет.

Мектепке дейінгі балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру барысында балаларды мотивтік, эмоциялы, танымды ызметін дамыту мселесі И.В.Дубринаны [5], Е.И.Кравцованы [6], В.С.Мухинаны [7], Д.Б.Эльконинні [8], т.б. ебектерінде арастырылан. Оны ішінде Е.Тихееваны «Счет в жизни маленьких детей» [9], Д.Л.Волковскийді «Детский мир в числах» [10], А.М. Леушинаны «Обучение счёту в детском саду» [11], Ф.Н.Блехерді [12] ебектері математикалы тсініктерді алыптастыруды жетілдіру жайлы жазан ой-тжырымдары бізді зерттеу жмысымыза негіз болды. аза мектебі шін мектепке дейінгі балаларды оытуды зіндік дістемелік жйесін жасауа Н.Айабылов [13],.Ныыметова [14], Б.Дабылова, Г.асымова, М.Бапаева [15] жне таы да баса кптеген аза алымдарыны ебектерін зерттеу жмысымызда басшылыа алды.

Алайда, жоарыда аталан алымдарды зерттеулерінде мектепалды оыту жйесінде балаларды математикалы ымдар мен амалдарды игеру жадайында оытуды дамытушылы міндетін жзеге асыру мселесіні теориялы негіздемесі мен дістемелік трыдан амтамасыз етілуі арнайы проблема ретінде арастырылмаан. Сонымен атар ылыми-педагогикалы зерттеулерге жасалан салыстырмалы талдаулар мектепалды даярлы топта-рындаы білім беру дерісінде балаларды математикалы ымдарды алыптастыру барысында оытуды дамытушылы міндетін жзеге асыруды айын дістемелік жйесі жасалмаандыын крсетті.

Мектепалды даярлы топтарыны кейбір педагог-малімдері тжірибесінде балаларды тек білім, білік, дадыларын алыптастыру міндеттері арастырылады да, оытуды дамытушылы ызметіне, яни баланы жеке тла болып алыптасуына кіл блетінбейтіндігін байауа болады.

МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫТА ОЫТУДЫ ДАМЫТУШЫЛЫ ЫЗМЕТІН ЖЗЕГЕ АСЫРУДЫ ТЕОРИЯЛЫ НЕГІЗДЕРІ

Оытуды дамытушылы ызметі туралы тсінік

Балаларды мектеп міріне дайындау, оларды танымды, логикалы жаынан дамыту мектепалды даярлы рдісіні негізгі міндеті болып табылады. Балаларды танымды, логикалы дамуын амтамасыз ету арапайым математикалы тсініктерін алыптастырумен тыыз байланысты.

Оытуды масаты мен мазмны, оны йымдастыруды трлері мен дістері адамзат оамыны даму кезедеріндегі оамды атынастар негізінде, жалпы білімге, адамдарды даярлыы негізінде ойылан талаптарды сипатына жне оыту жніндегі педагогикалы идеялара сай згеріп отырады. Осыан байланысты дамыта оытуды 1930 жылы крнекті кеес психологы Л.Выготский зерттеді. Л.С.Выготскийді зерттеуі бойынша оыту дамуды алдына шыып отырса, ол бала дамуыны “жаын даму рісін” жасайды, баланы іздендіруге талаптандырады жне дамуды бірнеше ішкі процестерін озалыса келтіреді. “жаын даму рісі” одан рі “актуальді даму рісіне” кшуі тиіс, яни бл рісте бала тиісті тапсырмаларды з бетімен орындайды дейді [17].

Жаын даму аймаы дегеніміз баланы ертегі кні. олайлы жадайлар туан кезде ол ерте ме, кеш пе, йтеуір ертегі кніне здігінен жетеді. Арнайы йымдастырылан, масатты педагогикалы деріс жадайларында мны зі лдеайда ертерек рі тиімді теді. Егер сырты жадайлар ішкі кштерді кез келгеніні дамуына олайлы жадай жасамаса, онда соыларыны млдем ашылмай алуы да ммкін немесе ызмет етуді брмаланан формаларын абылдауы ытимал [18].

Жаын даму аймаы актуальды даму аймаымен зара ызметтесе отырып, бала оны біртіндеп игеріп кетеді. Сйтіп бала актуальді дамуды жаа сатысына ктеріледі. Соысы жаындаан сайын алшатай беретін ккжиекпен салыстыруа болады. Алайда мнда ккжиекті шексіз алыстай беруіне себеп болатын айырмашылы бар, ал актуальді даму рісі баланы жасы скен сайын потенциалды ммкіндіктер здеріні алыптасуын тотатады. Осы айтыланды біршама дрежеде ашып крсетуге кмектесетін бір салыстыруды келтіруге болады. міріні алашы жылдары сби тез седі, біз оны стіне киген киімдерін де лкен размерлеріне ауыстыруа лгере алмаймыз. Біртіндеп оны суі баяулайды да, 17 жаса келгенде детте, зіні шегіне жетіп, тотайды. Баланы ішкі функционалды кштеріні, функционалды ммкіндіктеріні дамуы жнінде де шамамен осылай деуге болады.

«Педагогика баланы кешегі кніне емес, оны ертегі кніне бадарлануы тиіс. Тек сонда ана ол оыту процесінде жаын даму рісінде жатан даму процестерін мірге келтіре алады. «Балалы шатаы дамудан озып, оны згертіп отыратын оыту ана жасы». Л.С.Выготскийді ойынша, бала зіні оып, пісіп жетілген ммкіндіктеріні дегейінде емес, дамуа бейімделген тенденцияларды дегейінде болады. Оны ертегі кнін дл осы тенденциялар белгілейді. Л.С.Выготский оыту мен дамыту идеясын одан рі сабатап, мынадай тжырым жасайды: «Оыту мен даму тікелей сйкес келмейді, олар бір-бірімен те крделі арым-атынаста ана екі процесті білдіреді. Оыту тек дамуды алдында ана жрсе жасы. Сонда ол жаын даму рісіндегі пісіп жетіле бастаан біратар функцияларды оятып, мірге келтіреді. Оыту жаын даму рісі анытайтын кезеде жзеге асырыланда ана нерлым жемісті болма» [19].

Л.С.Выготскийден кейінгі дамыта оыту жайлы тсінікті 1950 жылы крнекті орыс психологтары Л.В.Занков жне Д.Б.Эльконин зерттей бастады. Дамыта оыту дістемесін баланы оу пндерін оып йренуден теориялы ойды дамытатын оу іс-рекетіне кшірді. Психологтарды айтуы бойынша оу процесіне баланы іс-рекетін енгізу керектігін, оны маызын длелдеді. Дамыта оыту арылы балаа берілетін білім брыныдай репродуктивтік жолмен емес, керісінше арнайы йымдастырылатын баланы жан-жаты «теориялы» іс-рекеті арылы берілетін болды [20].

Адам іс-рекетіні дамуы «оыту мен даму» процесінде жетіледі, яни ои отырып тла дамиды. Сол себептен оыту дамытуды артына салып отырады. азіргі педагогикалы сздікке жгінсек, «оыту» – білім, білік, рекет дадыларын йрету мен мегерту процесі, мір мен ебекке бейімді етіп даярлауды негізгі ралы. Оыту процесінде білім мен трбие масаттары жзеге асырылады. Трлі оу орындарында оыту білім беруді басты жолы. Оыту – екі жаты процесс: педагог – білім беруші, бала – білім алушы. Оыту рылымында балаларды зіні жеке рекетін жне білімді мегеруіні, оу рекеттерін орындауыны сапасын реттеу, баылау, оыту нтижесін талдау мен баланы рі арай дамуын болжау жатады [21].

Оыту – педагог мен балаларды белгіленген масата жетуге баытталан, реттелген, бірлескен іс-рекеті, балаларды танымды іс-рекетін арнайы йымдастыру [22].

Оыту – білім алу, шеберлікке, іс-рекет дадыларына йрету мен мегеру процесі жне адамды мір мен ебекке бейімді етіп даярлауды негізгі ралы [23].

азіргі ылыми-техникалы прогресті жадайында жаа леуметтік талаптара, балаларды жеке басыны даму ммкіндіктеріне сай оуды мазмны мен дістерін жетілдіріп, оу ралдарыны жаа трлерін жасау ажеттілігі туды. Бл талаптар оытуды йымдастырылуында мынадай кріністер табады:

Оытуды трлері мен сатылары арасындаы байланыс.

Жалпы политехникалы білім беру маызыны арта тсуі. Ксіпшіл мамандандыру ісіні жалпы білім негізінде жзеге асуы.

Оытуды мазмнында ылымны соы табыстарына сай теориялы материал клеміні артуы.

Оытуды дамып келе жатан саласына балаларды танымды дарыны мен абілетттілігін жетілдіруге баса назар аударылуы.

Кпшілік байланыс жне теледидар, кино, мерзімдік басылым ралдарын олдану рісіні кееюі.

Адам баласыны іс-рекетінде «деріс» термині жиі кездеседі. деріс бл ілгері озалыс жне андай болса да нтижені жетістігіне баытталан бірізділік рекетіні жиынтыы. Оыту дерісінде балаларды даму мселесі педагогика мен психологияны жалпы мселесі болып табылады. Бл мселені педагогикалы аспектісі – оытуды трбиеленуші сипаты, оны аыл-ой дамуыны озалысына сері. Оыту дерісі – ттас педагогикалы процесті бір блігі. Оыту дерісі дегеніміз – тере, берік жне дл білім алу таным жолындаы балаларды имылына байланысты. Оыту дерісі – бл педагог пен балаларды масата баытталан зара рекеттесуіні барысында шкірттерге білім беру міндеттерін шешу [24].

Оыту дерісі – білімді, біліктілік пен дадыны мегеретін, балаларды дниетанымын, кш-айратын, абілеттерін трбиелеп дамытатын іс-рекет барысы. іс-рекет барысында балаларды сана сезімі, адамгершілік асиеттері, эстетикалы таламы, тлалы асиеттері алыптасып дамиды [25].

Оыту масатты деріс. Оытуды басты масаты, діс-тсілдері, мазмны мен міндеттері оам талабынан туындап, дайы сіп, жаарады [26].

Оытуды міндеті – баланы орщаан ортамен жне адам дамуыны негізгі задылытарымен аруландыру. Бала оршаан ортаны тани отырып, брын ылымда белгілі болан, зерттеліп длелденген жаалытарды, задылытар мен тжырымдарды рі арай дамыта тседі. Оытуда ылым негіздерін оып йренуді зі ылым тарихымен, оны дістерімен танысу, лы алымдарды мірі мен ызметі жайлы апарат алады [27].

Оыту – таным дерісі. Танымны ерекшелігі балада білімге деген ызыушылыы дайы сіп арта тседі. Оыту педагогты басшылыымен тілсе де, оны ерекшелігі баланы танымды іс-рекетіне байланысты [28].

Оыту дерісіндегі балаларды даму дерісіні психологиялы аспектісін арастыратын болса, балаларды аыл-ой дамуыны ішкі задылытарын ашады. Оытуды психологиялы мселе ретінде орыс алымы А.Н.Леонтьев зерттеді. Ол оыту дерісінде мегерілген білімдерді практикалы тжірибемен біріктіру негізінде алыптасушы адамны санасын ана емес, іс-рекетін де жетілдіреді, дамытады. Осындай крделі арама-айшылыты дерісте аыл-ой дамуында мнді згерістер теді деп крсетті [29].

Оыту психологиясы – оытуды жйелілігі жадайындаы танымды іс-рекетті дамуын зерттейтін педагогикалы психологияны блігі. ртрлі дидактикалы жйе жадайындаы танымды іс-рекетті згешелігіне себепші болатын сырты жне ішкі факторларды зара байланысын анытайды, оуды мотивациялы жоспарыны ара атынасын, баланы дамуы мен оу процесін басару ммкіндіктерін, оыту тиімділігіні психологиялы-педагогикалы лшемдерін зерттейді [30].

Оыту – даму негізі. Педагогикалы деріс зіне тн негізгі екі белгіні: организмні зіндік дамуына жйелі трдегі кмек жне жеке басты жан-жаты жетілуін тйістіреді [29]. Оытуды жзеге асыру адам баласына белгілі задылытарды, білімді игеру негізінде ана игі сер етеді. Егер бала оуды зімні міндетім деп санамаса, зіні жауапкершілігін сезінбесе, онда оытуды да жасы йымдастыруа болмайды [31].

Оыту – бл баланы байаыштыыны, ойыны, тіліні, есіні, иялыны дамуы, баланы ебекке, мірге дайындау [32].

Оыту, білім беру, шеберлікке, іс рекет дадыларына йрету жне оларды мегеру дерісі мен адамды мір мен ебекке бейімді етіп даярлауды басты тсілі [33].

Оыту дерісіні нтижесінде білім беру мен трбие масаттары жзеге асырылады. Трлі оу орындаы оыту білім беруді басты жолы, сол сияты оу отбасында, ндірісте, жмыста т.б. кнделікті адамны тіршілік жне ызмет процесіндегі жадайларда да, іске асып отырады. Оытуды мазмны мен сипаты оамны материалды жне мдени даму дрежесіне сай белгіленеді [34].

Оытуды йымдастыру, дістері мен тсілдерін тиімді пайдалану мен жзеге асыру жайлы шетелдік алымдарды кзарастары ашып арастыратын болса, американды психолог-педагог Д.Дьюи кзарасына сйкес оыту – баланы ызыушылытарына, абілеттеріне жне ажеттіліктеріне сйкес ру ажет деп есептейді [35].

Алаш оытудаа дамытуды аны станымын чех педагогы Я.А.Коменский «дамытуа деген талпынысты кшейту шін, оыту балалара кп уаныш пен сттіліктер береді» деп атап крсетті [36].

Бл идеяны Д.Локк одан рі дамытып, оу іс-рекетіндегі мотив пен мтылыс туралы сз етіп, сра оюы арылы бала дамуындаы збеттілік іс-рекетін реттеу ажеттілігін, «бала – белгілі бір ндылыты жан, сондытан огны рметтеу ажет» деп атап крсетті [37].

Адольф Дистервег дамыта оытуды дидактикасын жасады, оны негізгі талаптарын ол оытуды 33 заы мен ережесі трінде крсетті [38].

Орысты крнекті алымы Н.Г.Чернышевский бойынша оытуды йымдастыру, дістері мен тсілдері балаларды ртрлі білім негіздерін жемісті мегеруге, рухани кштері мен абілеттеріні жан-жаты дамуына, дрыс сенімдеріні суіне жне бекуіне кмектеседі дейді. Ол шін тмендегілер ажет етеді:

а) материалды клемі мен сипатын анытауда жне оытуды тсілдерін, балаларды ерекшеліктері мен оларды кшін жне абілеттілігін ата ескерту;

) оыту мен дамыту рдісінде ата бірізділікті сатау;

Чернышевский ызыты саба беруді тек рал ретінде арады, оытуда дамыту тартымды трлері арылы іске асады деді.

К.Д.Ушинскийді «оыту – балаларды дербестігі негізінде рылуы жне оларды ынтасын дамытуы ажет ететіндігін, балаларды белсенділігін жне з бетімен рекеттенуін шектей беруге болмайтындыын» ескерте келіп, олар ммкіншілігіне арай з бетімен жмыс істеуі керек, педагог осыан йретуі жне оларды басаруы ажет деп айтты [39].

И.Ф.Харламов: Оыту дісіне оу материалын игеруге баытталан трлі дидактикалы міндетті шешу масатындаы педагог жмысыны жне балаларды оу-танымды рекетін йымдастыру тсілдеріні жйесі деген анытама береді [40].

аза мектептерінде дидактикалы міндеттерді шешуде Ы.Алтынсарин оыту міндеттері ретінде оушыны белсенді аыл-ой іс-рекетін дамытуды кздеді. Ол оытуды діс-тсілдеріне мыналарды жатызды: оыту дісі – бл оушыны білімге штарлыын оятатын, алан білімін тередету масатында з бетінше біліміні арттыруа бастайтын жол; сабата оушыны белсенді ой іс-рекетін жаттытыру. «маыздысы – оушыны з бетінше ойлана білуі. » [41].

И.Ф.Гербарт оытуды 4 сатысын атап теді [42]:

Аныты – бл тынышты жадайында тередету. тілетін материал басаларынан блек тереірек арастырылады. Дидактикалы жаынан жаа материалды педагогті баяндауы, крнекілікті олдануы.

Ассоциация – бл озалыс жадайындаы байланыс. Жаа материал балаларды бар елестетулермен байланыса келеді.

Жйе – бл тынышты жадайындаы тсіну. Педагогті басшылыымен балаларды жаа білімні негізінде ескі елестетулермен байланысты орытындыларды, анытамаларды, задарды іздестіруді.

діс – бл озалыс жадайында тсіну, мегерген білімді жаа деректерге, былыстара, оиалара олдану. Педагогика саласында – ртрлі оу жаттыулары, балалар алан білімді кеінен олдану, логикалы ептілік жне шыармашалапеен ойлай білу.

А.И.Герценні ерекше табандылыпен оытуды арапайымдылыын жне тсініктілігін жатады, бл педагогикалы шеберлікті те ажетті шарты деп есептеді [43].

Ж.Аймауытов оытуды тиімді болуыны бірнеше шарттарын атай отырып, былай деп длелдейді [45]: “Ол шін педагог мынадай шарттарды ескергені жн.

р йымдастырылан іс-рекет ткен йымдастырылан іс-рекеттегі игерілген материалмен байланыстырылуы керек;

Балаларды кіріспе гімемен (сзбен) ызытырып оларды назарын сабаты таырыбына аудару керек;

Кні брын даярлаан сратар арылы тіліп отыран таырыпа ызыушылы пен ыыласты ктермелеп отыру;

Балаларды назарын са-тйек сратара аудармай таырыпа байланысты фактілер мен мліметтер арылы ызытыру;

Біркелкі, жалытыратын материалдардан аула болып, жасы салыстырмалар мен тееулерді олдана отырып сабаты ызыты жне серлі етіп ткізуге тырысыыз;

йымдастырылан іс-рекеттерде, сіресе пнді оытуды бас кезінде крнекі-ралдарды олдану ажет.

Балаларды ызытыру шін педагог з пніне жасы мегеруі жне іс-рекетті шыармашылыпен ткізуі керек. Таырып ызыты болып ашылып крсетілсе, балалар оны тез игереді”.

азастанды алымдар С..Бердібаева [46], Ш.Х.рманалина [47] т.б.

ылыми ебектерінде танымды іс-рекет, жеке тлалы оыту жне дамыту мселелерін арастырады.

Ш.Х.рманалина оыту дегеніміз – балаларды ылыми білім, іскерлік дадыларды мегеруі, шыармашылы абілеттерін дамыту, дниетанымын, адамгершілік, эстетикалы кзарастары мен сенімдерін алыптастыру шін педагогті белсенді оу-танымды іс-рекетті йымдастыру жне ынталандыру іс-рекеті деп анытайды [49]. Оыту процесі – екі жаты процесс боландытан, педагог пен балаларды бірлескен іс-рекетін, педагог тарапынан бала іс-рекетіне басшылы етуді, жоспарлауды, йымдастыруды, басаруды талап етеді [50].

Тланы даму мселесін теориялы талдау педагогтер шін де маызды. Педагог оытуды бір трін баланы дамыту ммкіндіктері мен сол ммкіндіктерді тланы дамытуда олдануы ажет. Жеке тла белгілі бір оыту нтижесінде алыптасады. Ол оытуды сері ана емес, абілеттерін жзеге асыру рдісінде дамиды.

Дамуда оыту жетекші рл атаратынын, ол балаа жанама трде сер ететінін, баланы ішкі жан сарайыны ерекшелігі оытуды оан туіне жол беретінін, оыту тиімділігіні крсеткіші, масаты баланы жалпы дамыту екенін іс жзінде длелденді [51].

Оыту дамуды алдында жріп, оны ары арай жылжытады жне жаа алыптасулар туындатады. Оыту дамытуды басып тіп, оны итермелейді. Сондытан да оытуды негізгі ызметі дамыту болып табылады. Дамыту сзі бірнеше синоним сздерден ралады: су, ну, ркендеу, рістеу, рлеу, рбу, арыштау, арындау, глдену, ала басып ілгерілеу, кркейе тсу [52].

Даму белгілі бір былысты алыптасып, жетілуіне себеп болатын екі жаты былыстарды арама-айшылыы мен бірлігі нтижесіндегі згерістер [54].

Белгілі бір уаыт кеістіктегі адам оамны ртрлі трткі жайттара байланысты згерісі, дамуы, жетілуі. Адамзатты дамуындаы андай да философиялы ізденіс тіршілікті мнін тсініп зін зі тануды жолдарын айындауа ыпал тигізеді [55].

Баланы жалпы дамытатын жаа мселелерді (сратарды) талдау, жолдасыны кзарасымен келісу немесе оан кдіктене арау, з пікірі дрыс болмаса бас тарту. Аыл-ой іс-рекетіні алуан трін орындау кезінде бала иындыты жеіп, табысына уанады, анааттанады. Баа ойылмауы сыныпта жасы жадай туызады. Сонымен Л.В.Занков жйесі бойынша оыту баланы дамуын анарлым тездететінін крсетті, балалар – сыншыл 56.

Дамыта оытуды тиімділігі оу. Оу – адамны психикалы дамуыны формасы, элементі. Кез келген оыту белгілі бір млшерде адамды дамытады. «Даму» ымы сздікте «. млшерлік згерістерді белгілі бір лшем шегінен шыып, сапалы згерістерге айналуы» – деп тсіндіріледі 57.

«Даму» ымыны психологиялы анытамасы-жаарту процесі, жааны мірге келіп, ескіні жоалуы деген маынаны береді. Барлы табиат былыстары сияты бала психикасы да немі диалектикалы жолмен дамып, згеріп, бір дегейден екінші дегейге тіп отырады. Оыту мен дамыту арасында тыыз байланыс бар екенін психология ылыми жеткілікті дрежеде дллдеп берді деп айтуа болады. Бл мселені тбегейлі зерттеп, бала дамуындаы оытуды рлін, алар орнын анытаан крнекті психолог Л.С. Выготский 58.

Ол дамуды оытумен те, керісінше оу мен даму екі блек процесс деген кзарастарды атты сына алды. Е алаш рет бала дамуыны тмендегідей екі аймаы болатындыы жайлы теория сынды.

1.Бала дамуыны жаын аймаы – баланы тек лкендерді кмегі арылы атара алатын істері.

2.Бала дамуыны ол жеткен аймаы – баланы лкендерді кмегінсіз істей алатын істері.

Баланы дамуы бірінші айматы мегеру арылы жзеге асады. Дамуды ол жеткен аймаы жаын аймапен зара ызметтесе отырып, оны игерген кезде дамуа ріс ашылады.

И.Я.Лернер «даму» деген ымды педагогикалы задылытара негіздей отырып, адамны ртрлі иындытардаы мселелерді шеше білуге дайындыы деп тсіндіреді. Мндай анытама интеллектуалды іс-рекетті жоары орына шыарады. Мселе аншалыты крделі болса, оны шешуге жмсалатын аыл-ой ызметі де соншалыты ке, ауматы, демек даму дегейі де жоары болады 59.

Л.В.Занков аыл-ой ызметіні тмендегідей крсеткіштері дамуды іске асырады деп есептейді. Олар байампазды, з ойын еркін жеткізе білу, практикалы іс-рекеттер атара білу.

Ттас аланда барлы авторларды даму туралы ойлары оыту барысында баланы психикасыны жаа сапалы дегейге ктерілуі дегенге келіп саяды жне оны басты шарты ретінде рекет алынады.

Балаларды танымды ызыушылыын дамытуды негізгі факторы оларды білімі мен дадыларыны дрежесі ана емес, сонымен бірге, баланы маызды психикалы ызметтерін, аыл-ой жмысыны тсілдерін алыптастыруа ммкіндік беретін оу процесін жола ою керектігі саналады. Оушыны шыармашылы абілеті де оны ойлау мен практикалы рекеттері арылы ана дамиды. Ойлауа йрететін сабатарды дамыта оыту сабатары деп білеміз.

Дамыта оытуды йымдастыру, балаа аыл-ой рекетін мегеруге жадай жасау деп арастыру керек. Дамыта оыту сабатаы ерекше ахуал, малім мен оушы арасындаы ерекше арым-атынас. Педагог бл жадайда дайын білімді тсіндіріп оюшы, баалаушы емес, танымды іс-рекетті йымдастыратын жымды істерді йытысы. Тек осындай оыту ана баланы интеллектісіні кзін ашып, шыармашылыын дамытады. Дстрлі жне дамыта оыту жйелеріні негізгі белгілеріні салыстырмалы сипаттамасы 1-кестеде крсетілген.

Дстрлі жне дамыта оыту жйелеріні негізгі белгілеріні

Педагогикалы процесіні компоненттері Мазмнындаы басымдылы

Дстрлі иллюстрациялы тсіндірме дісі Дамыту оыту

Масат Оушыларда білім, білік, дады алыптастыру Байампаздыын, ойлауын, практикалы рекетін дамыту

Бастапы мазмн Факторлар, мысалдар, таырыптар, длелдер Задылытарды, теорияларды, ымдарды, ережелерді орыту

Оытуды формалары Жеке, топты, фронтальді Бірлескен жымды іс-рекет

Оыту дістері Ауызша тсіндіру, крнекілік, практикалы Проблемелы баяндау, ізденушілік, зерттеушілік, ойлау

Баылау, баалау Оытуды нтижесін трбиешіні баылауы, баалауы зін-зі баылау, зін-зі баалау, рефлекция

Дамыта оытуда баланы ізденушілік – ойлау рекетін йымдастыру басты назарда сталады. Ол шін бала зіні бан дейінгі білетін амалдарыны, тсілдеріні жаа мселені шешуге жеткіліксіз екенін сезетіндей жадайа тсуі керек. Содан барып оны білім алуа деген ынта-ыыласы артады, білім алуа рекеттенеді. Саба мндай жадайда тмендегідей 3 рамдас бліктерден тратын болады.

1. Оу масаттарыны ойылуы.

2. Оны шешуді жолын бірлесе арастыру.

3. Шешімні дрыстыын длелдеу.

Бл – шеуі дамыта оытуды Д.Б.Элконин – В.В.Давыдов жасаан жйесіні негізгі компоненттері.

Бала алдына оу масаттарын оюда ешандай дайын лгі берілмейді. Масатты шешу іштей талылау, сосын жинатау арылы жзеге асады. Малім саба процесін йымдастырушы, баыттаушы адам рлінде шешім табылан кезде ркім оны дрыстыын зінше длелдей білуге йретіледі. р балаа з ойын, пікірін айтуа ммкііндік беріледі, жауаптар тыдалады. рине, жауаптар барлы жадайда дрыс бола бермес. Дегенмен р бала жасаан ебегіні нтижесімен блісіп, длелдеуге талпыныс жасайды, жеке тжірибесін орытындылауа йренеді.

Тланы даму мселесін теориялы талдау педагогтер шін де маызды. Педагог іс-рекетті р трін баланы дамыту ммкіндіктері мен сол ммкіндіктерді жеке тланы алыптастыруда олдануы ажет. Жеке тла белгілі бір іс-рекеттер нтижесінде алыптасады. Ол трбиені сері ана емес, з кштерін, абілеттерін жзеге асыру рдісінде дамиды. Философтерді бл ілімі педагогика ылымы шін те маызды, себебі педагогикалы рдіс барысында адамны тек білім, білік абілеттері алыптасып ана оймайды, сонымен атар тланы леуметтік дамуы жзеге асады.

Салалы ылыми тсіндірме сздігінде: Дамыту – алдыыдан кейінгіні, алы сзден кейінгі сзді, алдыы ой-пікірден соы лебізді, депкі былыстан екінші былысты екпін уатыны кшейіп, сіп отыруы [58].

леуметтануды тсіндірме сздігінде: Дамуды леуметтік жадайы – адамны психологиялы жне ылыты дамуы тетін леуметтік жадай. Дамуды леуметтік жадайы дамуды андай факторлар жйесіне байланысты екендігін де арастырады [60].

Философиялы сздікте: Даму – мгі, ажетті озалыс, уаыттаы згеріс. Кеістіктегі орын ауыстыруды даму болатын себебі, онда уаыттаы згерісті тсірілген трде саталатындыында. Материяны мір сру тсілі тріндегі озалыс еш нрседен пайда болмайды жне жоалып та кетпейді, мгі мір среді, басы да, аяы да жо. Сонымен бірге озалыс рашан бір нрсені екіншісіне арай озалуы (баытталан), яни басталуы мен аяталуы бар ртрлі заттарды, процестерді жне басаларды озалысы ретінде мір среді. озалысты баыты материяны мір сруіні тсілі ретіндегі, шексіздігі ретіндегі озалысты сипаттамасы бола алмайды. озалысты бір баыттылыы – рбір шекті озалысыты сипаттамасы [61].

И.Я.Лернер «даму» деген ымды педагогикалы задылытара негіздей отырып, адамны ртрлі иындытардаы мселелерді шеше білуге дайындыы деп тсіндіреді [63]. Мндай анытама интеллектуалды іс-рекетті жоары орына шыарады. Мселе аншалыты крделі болса, оны шешуге жмсалатын аыл-ой ызметі де соншалыты ке, ауматы, демек даму дегейі де жоары болады.

ртрлі рекет тжірибе негізінде белгілі бір психикалы былыс, асиеттерді алыптасуы, жетілуі, згерісі. абілетті дамуы оны ажет ететін ызмет саласында жне рекетке йрену стінде крініп отырады

А.Н.Радищев барлы балаларда дамуа табиатты берген асиеттеріні болатындыын крсете отырып, сонымен атар жеке тланы алыптасуы оны табиатымен аныталмайды, мір срген ортасына, леуметтік жадайлара байланысты деген пікір айтады [64].

Даму психологиясы – жеке адамны психикалы дамуын, мір тіршілігінде алыптасу задылытарын танып білуге кмектесетін психология ылымыны дербес саласы. Даму: 1) материалды обьектілерді зады, баытты, айтымсыз згеруі, нтижесінде обьектіні жаа асиеттері туындайды; 2)тланы сырты жне ішкі, басарылатын жне басарылмайтын факторларды серімен даму рдісі. Даму кезінде адамда санды жне сапалы згерістер туындайды. Даму психологиясы адамны жеке басыны алыптасуы мен дамуыны задылытарын зерттейді, адам жасыны суіне сйкес психикалы даму ерекшеліктерін азаматты асиеттеріні кемелдену жадайларын, зіндік ерекшеліктеріндегі психологиялы задылытарымен таныстырады [65].

Дамыта оытуды тиімділігі оу. Оу – адамны психикалы дамуыны формасы, элементі. Кез келген оыту белгілі бір млшерде адамды дамытады [66].

Таным абілеті дамыту туралы Ресей алымдарыны Н.Дайри [67], Т.И.Махмутов [68], М.Н.Скаткин [69], И.А.Лернер [70], А.Н.Пискунов [71], т.б. тжырымды сыныстары мен пікірлері:

Таным абілетіні дамуы – бл барлы педагогтерді барлы пндер бойынша оыту процесіндегі масаттылы іс-рекеті.

Балалара білім беру жне обьективті шындыты тану мселелері жайындаы оулыты ролі.

Оытуды дістері мен формаларын жетілдіру.

Л.В.Занков жйесіні тжырымдамаларыны дидактикалы принциптері:

• оытуды тсінуге иын етіп жргізу;

• теориялы білімні жетекші рлі. Теорияны ра жаттамай, ондаы мнді байланыстарды, задылытарды ашу;

• оу процесін балаларды сезуі. Бала зін оу іс-рекетіні субъектісімін деп сезінеді. Материал айткенде есімде жасы алады, жаа не нрсе білдім, мені дние туралы тсінігім алай згерді, мен зім алай згердім деген сратара жауап береді;

• барлы балаларды дамыту шін жйелі трде жмыс істеу. абілетке арай блуге жол берілмейді. Бала баса балалармен ынтымата дамиды. Л.В.Занков з экспериментінде балаларды психологиясын зерттеу дістерін ке олданды [72].

Дамыта оыту – бл балаларды таным іс-рекеттерін барынша дамыту, яни оларды ой-рісін дамыту, з бетімен жаа білімді іздеп табуа жне оны еркін игеруге йрету. Дамыта оытуды міндеті – «Жаын даму рісін» жасау [73].

Оыту жне дамыту араатынасы негізіне байланысты мына кзарастарды арастыруа болады:

оытуды зі даму болып табылады (У.Джеймс, З.Торндайк, Дж.Уотсон, К.Коффка), біра йренуді табиатын р адам р трлі тсінеді;

оыту – бл жетілуді тек сырты шарттары, даму яни «оыту дамуды сыртында жреді» (В.Штерн);

баланы ойлауы міндетті трде дамуды барлы фазалары мен сатыларынан теді, даму бала оып жатыр ма, жо па оан туелді емес (Ж.Пиаже);

Жоарыда айтылан пікірлерді ескере отырып дамыта оыту жйесінде балаларды ойларын жетілдіруде трт негізгі мселеге бліп арастыруымызды маызы зор. Оларды тмендегідей ашып крсеттік.

Біріншіден – дамыта оытуда білім даяр кйінде берілмейді, оан бала з оу рекеті арылы ол жеткізеді. йымдастырылан іс-рекетті алашы ізденіс кезеінде жаа апарат жайлы не білетіндіктерін ортаа салып, мселені з беттерінше шешуге талпынады. Сйтіп олар осы мселе туралы з білімдеріні жеткіліксіз, таяз екенін сезіну арылы йымдастырылан іс-рекетке деген ызыушылытары оянады, ішкі трткілері пайда болады.

Екіншіден – дамыта оытуда бала жоары иындытаы мселелерді шеше отырып зіні санасыны саылауларын ашады. р баланы зіні дегейіне дейін дамуа ол жеткізе алады. “Жасы бала”, “Жаман бала” ымыны болмауы, балаларды танымды рекеттерге мтылдырады, штарлыын арттырады.

шіншіден – баланы жеке басын дамытатын басты рал – ол зіні рекеті. Сол себепті дамыта оытудаы оыту дістері баланы белсенді жмыс жадайына оя отырып, мселелерді, айшылытарды шешу масатын ояды.

Тртіншіден – дамыта оыту жйесіні нтижелі болуы бала мен педагогті арасындаы жааша арым-атынасы арасында ана з жемісін береді. Сол себепті дстрлі жйедегі міршілдік стиль бл жерде тиімсіз, бала – “орындаушы”, “педагогті тасасындаы” объект емес. Ол з пікірін ашы айта, ойын длелдей, дйектей алатын, сонымен атар басаны да ойын тыдап, кзарасын рметтей білуге йренген жаа сапасы болып табылады.

орыта келе, оыту мен дамыту – жалпы оыту мен дамыту былысыны маызды саласы, оны негізі адамны е маызды асиеті болып табылады. Мнда оршаан лемді тек шындытаы биологиялы жне леуметтік масатта тану ана емес, сонымен атар лемге деген е мнді арым-атынасымен, яни оны алуан трлілігіне енуіне мтылуымен санада мнді жатарын бейнелеуімен, себеп-салдарлы байланыстар, задылытар жне айшылытарымен тсіндіріледі деп тжырымдаймыз

1.2 Балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру мселесіні зерттелу жадайы

Мектепке дейінгі педагогикадан блініп шыан арапайым математикалы ымдарды алыптастыру дістемесі азіргі кезде жеке ылыми зерттеу облысына айналып отыр. Оны зерттеу объектісі жалпы оамды трбиеде математикалы тсінікті алыптастыру дерісіні задылытарын арастырады. Бл дістемені міндеттері біршама ке 74.

рбір жастаы баланы математикалы тсінігін (млшерлік, санды, клемдік, уаытты лшем) алыптастыруды бадарламалы талаптарын анытау;

балаларды мектепке математикадан аншалыты дайын екенін анытайтын материалдарды мазмнын анытау;

математикалы тсінікті алыптастыру материалдарын жетілдіру;

дидактикалы ралдар мен дістерді, ртрлі формаларды практикаа енгізу мен деу;

нерлым тиімді дістемені енгізу, тарату;

отбасы жадайында балаа арапайым математикалы тсінік алыптастыруа берілген дістемелік нсауларды шыару.

Мектепке дейінгі балаларды арапайым математикалы тсінігін алыптастыру дістемесіні теориялы базасы тек жалпы философия, педагогика, психология задылытарына сйеніп ана оймайды, оларды зіндік теориясы мен зіндік дереккздері бар.

Дереккздерге мыналар жатады:

ылыми ізденістер (статьялар, монографиялар, ылыми ебек тізімі

бадарламалы нсаулытар (балалар башасына арналан бадарламалар, дістемелік нсаулар)

методикалы дебиеттер, алдыы атарлы озат тжірибелер мен жаашыл педагогтар

Мектепке дейінгі балада арапайым математикалы алашы ымдармен таныстыруда мынадай міндеттер шешілуі тиіс:

Кеістікті бадарлай білу, сан жне санау, салыстырмалы заттарды асиеттері туралы, клем, пішін, салыстырмалы клем жне уаыт жайында алашы тсініктер беріледі.

Геометриялы пішіндермен таныстыру арифметикалы белгілерді игеріп, оны кнделікті іс-рекетте олдана білуге дадыландырады.

Ауызша арапайым есептер шыара алуа дадыландырады.

арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру мселелерін психологиялы-педагогикалы трыдан талдау 30-50 жылдары кеес дуірі психологиясы жне педагогикасы негізінде жргізілді.

Сан есептеу дадыларыны алыптасу задылытары зерттелді. Балаларды ерте кезден бастап санауа йрету т.б. талданды. Бл кезеде сіресе, К.Х.Лебединцевті «Ерте сбилік шата баланы сан ымын алыптастыру» (Киев, 1923) ебегі маызды болды [75].

30-50 жылдардаы зерттеулер мен арапайым математикалык ымдарды алыптастыру одан кейінгі математиканы дамытуа алышарт бола алды.

З.С.Пигулевская, Я.Ф.Чекморев т.б. ебектерінде алдыы атарлы педагогты тжірибе, эксперимент жмыстарыны нтижесі баяндалды 76.

Бгінгі психологиялы зерттеулер баланы психологиялы ерекшеліктері мен задылытары арапайым математикалы ымдарды абылдауа жне шешуге мол ммкіншіліктері барлыын анытауда.

ХVШ-ХIХ асырларда мектеп жасына дейінгі балалара арифметиканы йретуді мазмны мен дістеріні жне клем, лшеу, уаыт жне кеістік шаралары туралы тсініктерді алыптастыруды мазмны мен дістеріні мселелері Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой жне т.б. жасаан трбиені алдыы атарлы педагогикалы жйелерінде крініс тапты 77.

Чех педагогы Я.А.Коменский (1952-1670) мектепке дейінгі балаларды трбиелеу жнінде «Аналы мектебі» (1632) ебегіні нтижесінде бадарламаа арифметика жне геометрияны негіздері жнінен алашы екі онды клемінде (4-6 жастаы балалар шін) санауды трлі сандарды игеруді, оларды тілінде аз бен кпті айыра білуді, тадауы бойынша заттарды геометриялы пішіндерді салыстыруды, лшеуді жаппай олданылатын лшемдерін йренуді (дюймфутты 12-ден бірі 23 мм шамасында пядь-сйем, шаг-адам) ендірген 78.

Я.А.Коменскийді жне И.Г.Песталоцци кзарасы бойынша мектепке дейінгі баланы осу мен азайтуа йретуді 3 жастан бастауа болады. Егер 4 жастан 6 жаса дейін 20- дейінгі сандарды ретімен санай алса, осы жеткілікті деп ойлайды. Оны пікірінше, геометрия элементтерін 2 жастан бастап игере алады, домала, зын, ыса екенін тсіне алады. 4 жаста олар фигураларды бір-бірінен ажырата алады79.

И.Г.Песталоцци (1746-1827) Швейцарияны аса крнекті педагог-демократы жне бастауыш білім теориясыны негізін салушы, негізінен жаттату арылы олданылып жрген оыту дістеріні кемшілігін крсетіп берді жне балаларды наты заттарды санауа, сандарды рекетін тсінуге, уаытты айындай білуге йретуді сынды. арапайым оытуды ол сынан дістері жеілден ауыра арай кшуді балаларды сандарды игеруін жеілдететін крнекілікті кеінен пайдалану керек деген йарым жасады [80].

И.Г.Пестолоций балаларды арапайым есептеулерге жаттытыран кезде наты заттарды немесе оларды аз млшеріндегі бейнелерін пайдаланып, балаларды арифметика негіздерін тиянаты трде мегеруіне кіл бліну керектігін, ол баланы алдаы уаытта ате жібермеу мен жаылысудан сатайтынын айтып крсеткен.

И.Г.Песталоцци идеялары одан кейінгі жерде (XIX. ортасында) математиканы мектепте оыту саласындаы реформаны негізі болды.

Мектеп жасына дейінгі балаларда арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру проблемасына педагогтарды, психологтарды, діскерлерді кптеген ебектері арналан. Бл проблемаларды кейбір ырлары кне замандардан бастау алан.

Аристотельді (б.. д. 384-322 жылдар) пікірі бойынша, ойындармен атар аыл-ойды дамытатын гімелер пайдаланылуы тиіс деген пікірде болан[81].

Аыл-ой трбиесі саласында И.Г.Песталоцциді педагогика тарихындаы мнін анытап берген оны маызды екі аидасы бар. Біріншісі, оыту процесінде крнекілікті барынша ке олдану ажеттігін длелдеу жне екіншісі насихаттау болды.

Осы діспен Е.И.Тихеева балаларды мірде кездесетін арты, кем, биік, аласа, ке, тар, ымбат-арзан, ауыр-жеіл, алы-жа, ірі-са сияты ымдармен таныстырады..

Ф.Н.Блехер балабашада балалара математикалы білім беру методикасын жасауда лкен роль атарды. Оны »балалар башасы мен нлінші топтаы математика» 1934 ж. деген кітабы есеп бойынша советтік балабашасына арналан бірінші оу ралы жне бадарлама болды. Ол жазан методикалы жазбалар (1938, 1943, 1945) сол жылдары балабаша шін басшылы жат ретінде ызмет етті. Шетел авторларына сйене отырып, Блехер екі санын бала 3-4 жаста, 3 санын 4-4,5 жаста, 4 санын 5-5,5 жаста айыра біледі деп есептеді. Мысалы, кіші топта (3-4 жас) 4-ке дейінгі сандар, мектепалды даярлы тобында (5-6 жас) 10-а дейінгі сандарды анытай алады жне жп ымын мегереді [83].

Ол балаларды жекелеген заттар мен топтарды санауа, осу мен азайту рекетіне згертуді, санны бірлігі ретінде ондыты тсіне білуін алыптастыруа йретуді сынды.

Ф.Н.Блехер балабашада математикалы білім беру дістемесін жасауда лкен ызмет еткен. Оны «Балалар башасы мен нлінші топтаы математика» атты кітабы 1934 жылы жары крген 84. Ол балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру жмыстарыны жалпы жолдарын сынды. Балалармен жмыс жасауды екі негізгі жолдарын белгілеген:

1) Балаларды кнделікті міріндегі жне іс – рекетіндегі балалар жымыны элементтерін олдану.

2) Сан жне санаумен байланысты ойындар мен жаттыуларды йымдастыру арылы балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру жмыстарын жргізу [85].

Ф.Н.Блехер балабашада балалара математикалы білім беру методикасын жасауда лкен роль атарды. Оны »балалар башасы мен нлінші топтаы математика» 1934ж деген кітабы есеп бойынша советтік балабашасына арналан бірінші оу ралы жне бадарлама болды. Ол жазан методикалы жазбалар (1938, 1943, 1945) сол жылдары балабаша шін басшылы жат ретінде ызмет етті. Шетел авторларына сйене отырып Блехер екі санын бала 3-4 жаста, 3 санын 4-4,5 жаста, 4 санын 5-5,5 жаста айыра біледі деп есептеді. Мысалы, кіші топта (3-4 жас) 4-ке дейінгі сандар, мектепалды даярлы тобында (5-6 жас) 10-а дейінгі сандарды анытай алады жне жп ымын мегереді.

Ф.Н.Блехер балаларды санауа йретуде заттарды бір зынды бойынша орналастыру жадайында жеіл жне оай болады деп крсетті. Бл сандарды орналасу ретін оларды арасындагы катынастарды танып білуге жне одан рі сандармен жргізілетін операцияларды игеруге келеді. Ол топты ттас шолуа оны андай шаын топтардан рыланын круге ммкіндік беретін санды пішіндерге лкен мн берді. Ф.Н.Блехер ойлаандай ол дидактикалы ойынны бірі болып табыланымен, оны баса трі мен дісін алмастыра алмайды86.

Ол балаларды жекелеген заттар мен топтарды санауа, осу мен азайту рекетіне згертуді, санны бірлігі ретінде ондыты тсіне білуін алыптастыруа йретуді сынды.

Мария Монтессори (1870 жылды 31 тамызы — 1952 жылды 6 мамыры) — италиялы педагог, алым, философ, гуманист. Монтессори жйесі деген де атпен белгілі Монтессори педагогикасы — ХХ жылды бірінші жартысында Мария Монтессоримен сынылан педагогикалы трбиелеу жйесі. Монтессори дісі педагогты р балаа жеке-дара кіл блуіне негізделген. Бала рашан дидактикалы материал мен тапсырма затыын зі тадап, з арыны жне баытымен дамиды.

Мария Монтессори: «Математика – бл иын, рі ауыр былыс емес, оны йрену кімні де болса олынан келеді», – деп баалай келе, «Адамзатты аыл – ойын «математикалы» деп, ал логикалы абілеттері мен дегейлері жоары адамдарды «интеллектуалды адамдар» ретінде арастырады.

М.Монтессориді жйесі бойынша баланы математикалы тсінігін алыптастыруды здік лгілерін сынады. Монтессори бойынша бала балабашаа 3 жастан келген бала 2-3-ке дейін санауды біледі деп ойлайды сосын ары арай санауды тез йренеді. Нумерациялауды жылдам йрету шін Монтессори тиындарды пайдаланан. Ашаны майдалау баланы наты баылауын алыптастыратын тымды тсіл. Одан со зындыы р трлі таяшадаы белгілерді пайдаланып, зындыына арай орналастыруды сынады. Сосын ызыл жне кк белгілерді санауды йретеді. Таяшаларды осып азайтуды йренеді. «Балалар йі» деп аталатын М.Монтессори балалара арапайым математикалы тсініктерді алыптастыруа ртрлі дидактикалы материалдар олданады.

Жалпы, Монтессори педагогикасы деген тек доктор ойлап тапан білім беру жйесі емес (алашы тжірибеге енгізу 1906 жылы орын алды), сондай-а, білім беру плсапасы десе де болады. Бл жйе ашы білім беруге баытталан 89.

Жалпы, Монтессори педагогикасын мынадай бір ранмен сипаттауа болады: «Мені зімні жасауыма кмектес». М.Монтессори ата діни станымды басшылыа алатын семьда седі. Ол е алашы медицина ылымыны докторы болады. Кемтар балалара арналан жеке мектеп ашады. Осы жерде алашы эксперименттік жмыстарын жргізеді. Дидактикалы материалдар ойлап табады. 1900 жылы Римде болан олимпиадада Монтессори мектебінде оыан балалар ерекше абілеттілік крсетеді. Сосын жан-жатан Италияа монтессори жйесімен танысу шін малімдер келіп оиды. Монтессори сыныпты-сабаты жйеге арсы болады. Ол баланы еркін сіп жетілуін олдады, малім дегенні орнына йымдастырушы деп атады, баланы зін-зі трбиелеуге, зін-зі оытуда, зін-зі дамытуа жадай жасады. йымдастырушы баланы оытпайды, тек оуа ыпал етеді. М.Монтессори зіндік трбие жне зіндік оку идеяларына сйенумен сан, тр, клем туралы тсініктерді дамыту, сондай-а жазбаша жне ауызша нмірлерді йрену шін арнаулы орта жасау ажет деп санады. Ол бл шін есеп жшігін, трлі-тсті ондытарга блініп тізілген моншатарды, есепшотты, тиындарды пайдалануды сынды.

Неміс педагогы Август Лайды пікірі бойынша, егер балаа ретімен орналасан затты сана десе, бала бірден санап жатпай-а жауабын айтады дейді. Сондытан да баланы санауа йрету шін белгілі бір тртіппен орналасан заттарды сынан жн дейді. Ал бан арсы пікір, санды ым балада саналы алыптасуы керек, яни санау арылы алыптасу керек дейді.

Белгілі психолог Прейнер кз алдында ш зат трса, оны шеу екенін бала есептемей-а біледі, яни санды «санасыз» абылдайды.

Соы кезде бастауыш сыныпта математиканы оытудаы жаалытар, азіргі психологиялы зерттеулер балалар башасында да математикалы дайындыты мазмнын айта арауды талап етіп отыр. Бан дейін кбінесе баланы психологиялы даму ммкіншілігін ескермегендіктен олданылып жрген кптеген тсілдерді тымдылыы аз екені байалап отыр. Бір ана заттарды, крнекіліктерді пайдалану арылы арапайым осу мен азайтуды мегерумен шектелсе, онда баланы алашы математикалы тсінігі кеімейді.

Психологтарды ебегінде математикалы тсінікті алыптастыруды дістері мен мазмнын айта арау ажет деген пікір айтылып жр. Осы баытта біршама жмыстар да жргізілуде. П.Л. Гальперин арапайым математикалы тсінік болу шін р трл заттар мен оны бірліктері арасындаы байланысты алыптастыруды сынан. Ал В.В. Давыдов аыл-ой ызметін алыптастыруда есептеуді психологиялы негізін, санау арылы, лшеу арылы тедік пен тесіздік туралы ым алыптастыру жолдарын сынды. Дстрлі дістемеде сан дегеніміз есептеуді, осып-азайтуды негізінде шыады десек, азіргі оытуда сан, санды атынастар мен байланыстарды, ртрлі логикалы операцияларды орындау негізінде шыарылады.

А.И.Маркушевич бастапы математикалы оуды наты сандар жиынтыы арылы, яни жиын теориясына негіздеуді сынды. Оны пікірі бойынша мектепке дейінгі балаларды біріктіру, иыстыру жне толытыру арылы санды тсінік жне кеістік туралы тсінік алыптастыру кзделеді. Ж.Папи (бельгиялы математик) реттік санау мен санды атынас арылы тсінік алыптастыру шін трлі-тсті сызы, таяшаларды пайдалануды сынды. (множество) Оны «дети и графы» деген кітабында баланы аыл-ойын дамытуды жолдары сынылады.

Л.В.Глаголева заттарды клемін салыстыру шін ртрлі тсілдер олданан: лабораториялы, иллюстрациялы, зерттеушілік, крнекілік тсіл, ойын тсілі.

М.Морозова мен Е.Тихееваны («Счет в жизни маленьких детей» кітабында 2-ден 8-ге дейінгі балаларды санауа йретуді лгі бадарламасы сынылды. Бадарлама бойынша

2 жаста –лкен, кіші жайлы ым алыптастыру,

3 жаста – 3-ке дейінгі санауды, домала пен кубик жайлы тсінікті,

4 жаста – 4-ке дейін санау, жоары, тмен, ірі-са, зат пішінін ажыратуды,

6-жаста 10-а дейін санау, осу, азайтуа атысты арапайым жаттыуларды орындауа абілетті болуы тиіс

Е.А.Носов 4 жаста бала мыналарды білгені дрыс дейді:

1. Тстерді ажырата білу;

2. Заттарды ішінене е лкені, е кішісі, е алыы т.б. ажырата алу;

3. Геометриялы фигураларды ажырата алуы: шебер, шбрыш, тртбрыш, тік, исы сызы.

4. Трбиешіні сраына жауап бере алуы наты затты орналасуы бойынша( астында, стінде, жанында, аазды тменгі жаында)

5. Заттарды клемін су реті бойынша реттеу (алдымен бірдейлерін, сосын ртрлісін жинатау)

6. Заттарды кему реті бойынша реттеу

7. су реті бойынша реттеу (сімдік, жануар, адам)

8. лгі бойынша реттеу (мысалы, ызыл, жасыл, ызыл. )

9. Ертегі сюжеті бойынша суретті реттеп ою.

10. 4 блікке блінген картинканы растыру.

11. 10-а дейін жата санау

12. Млшері бойынша салыстыру.

13. Сюжетті ертегіде кездесетін санды табу (адамда бес сауса, итте трт ая, т.б табиаттаы зат, былыспен байланыстыру.

Санны суретін салу, мимикамен келтіру, ермексазбен салу, т.б.

Бгінгі психологиялы зерттеулер баланы психологиялы ерекшеліктері мен задылытары арапайым математикалы ымдарды абылдауа жне шешуге мол ммкіншіліктері барлыын анытауда.

Осы діспен Е.И.Тихеева балаларды мірде кездесетін: арты, кем, биік, аласа, ке, тар, ымбат-арзан, ауыр-жеіл, алы-жа, ірі-са сияты ымдармен таныстырады. Е.И.Тихеева балаларды сан туралы ымдарыны алыптасуы оларды дамуы барысында табии трде жзеге асуы керек деп есептеген. Е.И.Тихеева балара сан туралы тсініктерді йрету шін оларды жымын пайдалануды сынып, барлы дерісті ойын трінде жргізуді жн деп санады. зіні «Современный детский сад», «Счет в жизни маленьких детей» ебектерінде мектепке дейінгі балаларды оытуды жйелілігіне арсы пікірлерін білдіреді. Оны пікірінше, бала 7 жаса дейін з бетінше санауды ойын барысында, табии трде мегеруі ажет. Сан туралы ымдарды бекіту масатында Е.И.Тихеева дидактикалы материалдар мен ойын-жаттыуларын сынан. Балаларды сандарды мегеруін жеілдету шін жпты карточкалар мен лото ойындарын шыарды. Сонымен атар, алым сан жне кеістік пен уаыт тсініктерін алыптастыруа арналан 60-тан астам ойын-жаттыуларын жасады. Санау ралдары ретінде табии материалдарды – тастар, жаатар, жапыратар, ойыншытар, тймелер сияты са заттарды пайдалануды сынды [90].

Балаларды сан туралы тсініктерін алыптастыру мселесіне зіні зерттеу жмыстарын арнаан А.М. Леушинаны ебектеріні балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыруда алатын орны ерекше. алымны ебектеріні нтижесінде «арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру» дістеме ретінде теориялы, ылыми жне психологиялы – педагогикалы негізге ие болды.

алым 3-7 жас аралыындаы балалара арналан бадарлама ру арылы арапайым математикалы тсініктерді алыптастыруды жаа дидактикалы жйесіні рылуына жол ашты. Бадарлама авторды за жылдар бойы жргізген эксперименттік жне ылыми-теориялы жмыстарыны жемісі. А.М.Леушинаны дістемесіні бастапы шарты ретінде балаларды сан, санау, арифметикалы амалдар туралы ымдарын алыптастыру шін заттарды топтастыру, санды фигураларды олдану, сандарды рамы мен іс-рекеттерді дістерін йретуді арастыран.

А.М.Леушинаны балаларды сан туралы тсініктерін алыптастыруды концепциясы мектепке дейінгі балаларды кеістік пен уаыт туралы тсініктерін алыптастыруды дамыту мселесіне арналан ылыми-теориялы жне дістемелік кешенімен толытырылды. алымны зерттеу жмыстарыны нтижелері оны «Арифметикалы материалдарды мектепте мегеруге дайынды» атты докторлы диссертациясында, бірнеше басылымдарда, «Балабашада санауа йрету» жне «Мектепке дейінгі балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру» оулыында жары крген.

А.М.Леушинаны дидактикалы жйесі педагогтар шін арапайым математикалы тсініктерді алыптастыруды таптырмас ралы саналады. Мектепке дейінгі мекемелерде тіпті, азіргі кнні зінде А.М.Лtушинаны дістемелік ралдарымен жмыс жасайды [91].

XX. басында балабашаларда ке ріс алан монографиялы дісті сынамай-а мектепке дейінгі балаларда санды тсініктерді калыптастыру, атап айтанда, осы діс бойынша жзеге асырылды. рине, сол кезде жасалан дістеме мазмнында монграфиялы дісті кейбір идеялары саталып алды. Олар Ф.Ы.Блехер Л.В.Глаголеваны жмыстарында крініс тапты.

Е.И.Тихееваны, Ф.Н.Блехерді жне басалалрды ебектері математикалы тсініктерді алаш алыптастыруды психологиялык-педагогикалы дістерін жасауды жне жетілдіруді негізі болды.

Сенсорлы трбиені алыптасан жйесінде арнаулы трде балаларды геометриялы пішіндермен, клем, санаумен таныстыру мселелері арастырылан.

Фребель «Дары» деп аталатын сан, форма, клем, кеістік катынастарды біріктіре отырып, жзеге асыруа болатын корнекілік ойлап тапты.

М.Монтессори зіндік трбие жне зін-зі трбиелеу идеяларын басшылыа ала отырып сан, пішін, клем ымдарын талдау, сонымен атар жазбаша жне ауызша нмірлеуге йрету ажет деп санады. Ол шін трлі монша тізбесін, тегелерді т.б. олдады.

Неміс діскері А.В.Грубені сынысы бойынша сандарды зерттеу дісі бір саннан екінші сана ретпен кшуге негізделді. Осы кезде ана бала рбір келесі санны алдыы саннан айырмашылыын тауып, есінде стайды деп санады.

рбір санды йрету процесінде сауса, тата не дптердегі сызытар, санама таяшалары олданылды. Мысалы, 6 санын йретуде таяшалар біртіндеп ойылады жне «бізді санымыз неше таяшадан трады» т.б. сауалдар берілді. 90 жылдары неміс психологы жне дидакты В.А.Лай монографиялы ебек жазып, ол зіне дейінгі зерттеулерге жаалы енгізді. Лай таяша емес е алдымен санды табаны йрету ажет деген сыныс енгізді.

Мектепалды дайынды топтарындаы балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру дерісі балаларды танымды рекеттерін дамыту мен аыл – ой белсенділігін арттырумен тікелей тыыз байланысты боландытан, мектепке дайындау дерісіні маызды салаларыны бірі балаларды танымды дегейлерін арттыру болып есептеледі. алымдарды пікірінше балаларды аыл – ойы мен танымды белсендігін дамытуды е олайлы кезеі 5 – 6 жас екен [10]. Мндаы таным – оршаан дниедегі материалды шындыты баланы санасында бейнеленуі, яни адам баласы оршаан дниеде объективті мір сретін боландытан, оны заттары мен былыстары санада бейнелене бастайды. Бала кру, сезу, тйсіну мен абылдау арылы оршаан дниені таниды. Ал, абылдауды серінен сырты сезімдермен ішкі сезімдер бірігіп, танымды натылап, дамыта тседі. Осылайша сезіну арылы ойлау дерісі осылып, таным дерісіні логикалы формасы пайда болады. Осы ойлауды формасы аыл – ой дерісімен тікелей байланысты. Баланы логикалы ойлауы нерлым жоары болан сайын, оны арапайым математикалы тсініктерді мегеруі сорлым жоары болады [92].

Сонымен, материалдарды зерттеуді негізінде, балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыруды мселесін зерттеуге баытталан ылыми жмыстар біратар даму жолынан ткен деген орытынды жасауа болады. Атап крсететін болса:

Математикалы арапайым тсініктерді алыптастыру проблемасы негізінен 3 кезеге блініп жргізіледі:

кезе – тарихи даму кезеі.

баланы математикалы ымын дамыту идеясын негіздеу; (к.Ушинский, Август Ла И.Г.Песталоцциді й)

сенсорлы абылдауды классикалы жйесіні сері; (М.Монтессори, Фридрих.Фребель)

математика дістемесіні алыптасуы; (монографиялы жне санау діс)

ызыты математика ралдары арылы мектепке дейінгі балаларды математикалы тсінігіні дамуы (XVIII-ХIХ. екінші жартысы)

Монографиялы діс дегеніміз санды графикалы бейнелер арылы йрету, санды ттас абылдауа йрету масатында олданды. Д.Л.Волковский («Детский мир в числах), ебегінде санды осы тсіл бойынша мегерту сынылады.

Есептеу дісі монографиялы діске арама-арсы. Оны мні (аналитикалы абылдау) арифметикалы амалдарды мнін крнекі ралдар арылы тсіндіру болып табылады.

II кезе – мектепке дейінгі математиканы оыту дістемесіні алыптасуы (20-30-жылдардан 60-жылдарды ортасына дейін)

— математиканы оытуды дісі мен тсілдерін анытау;

-педагогикалы кзарастар мен идеялара сйкес ойындар мен дидактикалы материалдарды анытау:

-отбасы мен балабашада табии дамуы (Е.И.Тихееваны дісі бойынша)

— орта алыптастыру – математиканы йренуді ралы.

-салыстыруды ртрлі тсілдері арылы клемді ажырату (Л.В.Глаголева)

— Ф.Н.Блехерді трлі математикалы дидактикалы ойындары арылы йрету.

III кезе – математикалы тсінікті алыптастыруды ылыми трыда негізделген дидактикалы жйесі; (50-60-ж. А.М. Леушинаны);

— 2-7 жаса дейінгі балаларды білімі мен біліктілігін ойылатын талаптарды анытау, теориялы жне дістемелік Концепциясын алыптастыру.

— трбиешімен жргізілетін саба математиканы йретуді негізі формасы.

— баланы кнделікті мірінен алынан мысалдар;

— баланы дамытуа арналан ойындарды мні мен маызы.

Ойынны балаларды тла ретінде алыптасуы мен арапайым математикалы тсініктерін алыптастырудаы орны мен рлі;

Дидактикалы материалдар арапайым математикалы тсініктерді алыптастыруды тсілі ретінде арастырыла бастады

Концепция мазмны тмендегідей:

2. Мазмн (лшеу, санау, салыстыру)

3. дістер мен тсілдер (растыру, тжірибе жасау, модельдеу)

4. Дидактикалы ралдар ( Дьенеш блогы, Кюизенер таяшалары)

5. йымдастыру формалары. (жеке шыармалы, танымды-ойын, ойын тренингі арылы)

Отанды алымдар арасында П.С.Саымбекова, М.Сатимбекова, А.Балабаева жне т.б. мектепалды даярлы топтарындаы оыту мен трбиелеу мселелері мен арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру дерісін зерттеген. М.Стімбекова мектеп жасына дейінгі балалара математикалы арапайым білім – дадылар мегерту, оларды ойлау абілетін дамытып, здігінен іс-рекет жасау дадыларын алыптастыруды кздейді деп крсетеді. Балаларды ауызша санай білуге, 20 клеміндегі сандарды тура жне кері санауа, оларды реттік атарын дрыс айтуа, ажыратуа, ауызша з бетінше есеп растырып, оны шеше білуге, уаытты, кеістікті дрыс бадарлай білуге, шартты лшеуішті кмегімен сйы жне сусымалы заттарды клемін анытауа, анша?, нешінші?, неше? сияты сратара жауап бере білуге йретуді сынады. Сонымен атар, М.Сатимбекова аза балабашыларына арналан «Балббек» бадарламасыны авторларыны бірі 93.

алым-діскер М.Стімбекова зерттеу жмысында арапайым математикалы тсініктерді алыптастыруды тіл дамыту, уенді имыл-озалыс, бейнелеу нері, имандылы трбиесімен бірттас кешенді жргізуді арастыран. Математикалы алашы арапайым ымдарды алыптастыруда барлы трбие жмыстарымен бірттас кешенді жргізу туралы ылыми дебиеттерге талдау жасаан кезде бл мселе жнінде зерттеулерді аз екені байалды.

алым-діскер А.Балабаева арапайым математикалы тсініктерді алыптастыруды дістемелік – мазмнды жаынан згерту керектігін атап крсетті. Е алдыы атарлы талаптар ретінде баланы белсенді аыл-ой рекетіне деген абілеттерін алыптастыруды арастырды. арапайым математикалы ымдарды алыптастыру шараларыны трбиелік, танымды мні негізделіп, ылыми трыда, мірмен сабатасып, баланы жан-жаты дамытуа баытталып, баланы толыанды аыл-ой трбиесін сенсорлы дерістерді алыптастырудан бастау ажеттігін атап крсеткен.

Балаларды сенсорлы тжірибесін молайту шін дидактикалы ойындарды кеінен олдануа болады. Ойынны кпшілігіні мазмны заттарды зерттеуге, басты белгілерін ажыратуа сздік нсаларын табуа баытталады. Кейбір ойындарды мазмнында балалар орта белгілері бойынша заттарды салыстыруа, топтастыруа дадыланады.

Бала мектепке дейінгі кезеде кез-келген затты білім мазмнын ымдар трінде наты заттар: деби туындыларды тсіндіру барысында ынады. А.Балабаева балаларды белсенділігін, танымды іздемпаздыын арттыру тек арапайым математикалы ымдар алыптастыру оу іс-рекетінде ана емес, баса да оу-трбие салаларында жзеге асырылу керек деп тжырымдайды [94].

орыта келгенде, материалдарды зерттеуді негізінде, балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыруды мселесін зерттеуге баытталан ылыми жмыстар біратар даму жолынан ткен деген орытынды жасауа болады. Атап крсететін болса:

I кезе – арапайым математикалы тсініктерді алыптастыруды тарихи дамуы:

Алдыы атарлы отанды жне шетелдік алымдарды математиканы дамуы туралы идеяларды сынуы мен ылыми негіздеуі;

Сенсорлы трбиені классикалы жйесіні пайда болуы;

Мектептегі математиканы оытуды діс – тсілдеріні

мектепке дейінгі жастаы балаларды математикалы дамуы дістеріні алыптасуына сер етуі мен балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру дістері мен мектептегі математиканы оытудаы дістерді арасындаы сабатастыты арастырылуы;

Балаларды математикалы дамуын ызыты математика

тсілдері арылы амтамасыз етілуі;

II кезе – балаларды математикалы дамуыны дістемесіні алыптасуы:

Педагогикалы идеялар мен кзарастара байланысты

дидактикалы материалдар мен ойындарды, балалармен жмысты жне дістерді мазмнын анытау;

Е.И.Тихееваны дісімен балаларды отбасы мен балабаша

жадайында табии математикалы дамыту;

Л.В.Глаголеваны шамаларды салыстыруды йретуге

баытталан ртрлі діс-тсілдеріні пайда болуы;

Ф.Н.Блехерді дістемесі негізінде дидактикалы ойындар

мен танымды жаттыуларды жасалуы;

III кезе – А.М.Леушинаны арапайым математикалы тсініктерді алыптастыруды ылыми негізделген дидактикалы жйесіні жарыа шыуы:

Балаларды сан туралы тсініктеріні алыптасуыны

теориялы жне дістемелік концепциясыны аныталуы;

Балаларды кнделікті мірі – арапайым математикалы

тсініктерді алыптастыруды айнар кзі ретінде аныталуы;

Ойынны балаларды тла ретінде алыптасуы мен

арапайым математикалы тсініктерін алыптастырудаы орны мен рлі;

Дидактикалы материалдардар арапайым математикалы

тсініктерді алыптастыруды тсілі ретінде арастырыла бастауы.

орыта келе, балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру мселесіні зерттелу жадайы зерттелгендіктен, мектепалды даярлыта балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыруды ерекшеліктері арастырамыз.

1.3 Мектепалды даярлыта балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыруды ерекшеліктері

Мектепалды даярлы топтарындаы балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру Р МЖМББС МДОжТ бекітілген «Біз мектепке барамыз» 5-6 жас аралытарын амтитын балалара арналан бадарламасы бойынша жреді95. Мектепалды даярлы топтарындаы балаларды арапайым математикалы тсініктерін алыптастыру кіші білім беру саласы стандарт бойынша «таным» білім беру саласына атысты болып отыр. Мндаы арапайым математикалы ымдарды алыптастыру кіші білім беру саласыны масаты: мектепке дейінгі ересек жастаы балаларды кілін заттарды саны мен оршаан орта былыстарына аударту негізінде математикалы ойлауын алыптастыру деп крсетілген. Осы масата сйкес математикалы ойлауын алыптастыру барысында оытуды мынадай дамытушылы ызметтері белгіленген:

1) зейін, ес, тйсік, шыармашылы абілеттерін, иялын, ойлау вариативтілігі сияты танымды дерістерін дамыту;

2) танымды ызыушылытарын дамыту барысында белсенді оу іс-рекетін алыптастыру;

3) аыл-ой рекетіні тсілдерін йрету; мектеп жасына дейінгі балалады сздік орына математикалы атауларды енгізу, сабата алан білімдері мен іскерліктерін кнделікті мірде олдану;

4) заттарды ртрлі топтарын санау мен оны саны, сапасын анытау дадысын йрету, оларды бір – бірімен араатынасын анытау;

5) кеістікті, уаытты ааз бетінде бадарлау дадыларын дамыту;

6) геометриялы пішіндер мен денелер, лшемдер туралы тсініктерін алыптастыру

«Таным» білім беру саласыны масаты танымды іс-рекет дадыларын мегерген, оршаан ортаны ттастай тсінетін жне апаратты мірлік маызды мселелерді шешу шін олдана білетін мектепке дейінгі мекемеде мектепалды даярлы топ жастаы балаларды жеке тласын алыптастыру болып табылады.

Мектепалды даярлытаы балаларда арапайым математикалы ымдарды алыптастыруды маыздылыы біратар себептерге байланысты: апаратты молдыы, компьютерге зейінні жоарылауы, оыту процесіні арынын жоарылату; ата-аналарды з балаларына цифрларды тану, санау, есептер шыаруа йретуді ерте бастауа мтылуы.

Мектепалды даярлы топта арапайым математикалы ымдарды алыптастыру бойынша йымдастырылан оу іс-рекеті енжар баланы белсенділігін арттыратындай болу керек. йымдастырылан оу іс-рекетіні трін берілген тапсырмалара байланысты згертіп отыран жн. Оны ткізуді трлі нсаларын іздестіру ажет. Жаа материалды оып-йрену ткен материалды айталаудан бастайды. айталау ойын жаттыулары трінде йымдастырылады жне 2-5 минут уаытты алады. Білімдерді бекітуге арналан йымдастырылан оу іс-рекетін де ойын жаттыуларынан бастайды.

Педагог-трбиеші балаларды арапайым математикалы ымдарын алыптастыра отырып, крнекілік, ауызша жне практикалы діс-тсілдерді кешенді трде олданады. Педагог-трбиешіні осы жастаы балаларды танымды сипаттаы тапсырмаларын тсінуге жне оларды нсауларына сай рекет жасауа ммкіндіктері бар. ойылан міндеттер балаларды танымды белсенділігін оятуа ммкіндік туызады, сондытан мектепалды даярлы тобындаы балаларды аыл-ой операцияларын (талдау, жинатау, салыстыру, жалпылау) дамытуа кп кіл блінеді. Балалар аталан операцияларды крнекіліктерге сйене отырып орындайды.

Мектепалды даярлы тобында крнекі ралдарды трлері кбейеді жне сипаты біршама згереді. Иллюстративті материалдар ретінде ойыншытар мен заттарды олдану жаластырылады. азір суреттермен, трлі-тсті жне бейнелі заттармен жмыс жасау лкен орын алады, заттарды суреттері сызба трінде болуы да ммкін.

Мектепалды даярлы тобындаы балаларды арапайым математикалы ымдарын алыптастыруда оытуды ауызша дістеріні рлі арта тседі. Педагог-трбиешіні нсауы мен тсініктемесі балаларды іс-рекетін баыттайды жне жоспарлайды. Педагог нсау бергенде балаларды білім-біліктерін ескере отырып, жаа тсілдерді де олданады. Тсіндіру барысында балаларды алдына шешілетін мселені ою дербестік пен ымталдыты пайда болуына жне «Таы алай жасауа болады? Тексеру керек пе? Айту керек пе?» деген срауларды жауабын іздеуге ынталандырады.

Баланы жаа ралмен рекет жасауды тсіндіріп бере алуыны маызы бар. Сондытан педагог-трбиеші лестірмелі материалдармен жмыс істеу барысында балалардан кезекпен «не, алай, не шін осылай жасады» деп срайды. рекеттерді сзді кмегімен тсіндіру балаларды ынуына ммкіндік береді. Кез келген тапсырмадан кейін сра ойып отыру керек. Балалар не істеп, не ойандары, нтижесінде алай боланы туралы айтып береді.

Мектепалды даярлы балалара сан мен санау туралы тсініктер сана дейінгі санды атынасты алыптастырудан басталады: заттарды клемі бойынша тедік тесіздік, заттарды топты саны бойынша тедік тесіздік. Бала «арты», «кем», «те» деген математикалы атынастарды тсіне бастайды. Осыдан кейін ана оларды санауа йретуді жне 10-а дейінгі сандар туралы, сандарды бірізділігіні ара атынасы туралы, санны жеке бірліктен жне кіші екі саннан тратын санды рамы туралы тсінік бере бастайды.

Балаларды «андай?» (затты сапасы мен белгісі), «анша?» (заттарды саны), «Нешінші?» (баса заттарды арасындаы орны) сратарын саралап тсінуді йрету маызды.

Мектепалды даярлы тобында екі жиынты затты салыстыра отырып, санды жасау туралы тсініктерін алыптастыру жаласады. Балалар рбір санны зіне дейінгі жне зінен кейінгі саннан тратынын тсінулері керек. Осыан байланысты ретпен 2 жаа санды алуа болады, мысалы 5 жне 6. рбір жаа санны пайда болуын крсету алдыы санны пайда болуын крсетумен штасады. Осылайша, кем дегенде 3 бірізді сан салыстырылады.

Санауды жне екі жиын элементтерін бір-бірімен салыстыруды мнін тсінуде, «те», «кп», «аз» атынастарын анытауда заттарды санау немесе затты екі тобын бір-біріні стіне, жанына ойып салыстыру олданылады. Мндай тсіл крнекті трде бір затты арты, яни кп екенін, екінші затты кем, яни аз екенін анытауа ммкіндік береді. Крнекілікке сйене отырып, балалар сандарды салыстырады.

Бір топтаы заттара бір затты оса немесе ала отырып, балалар заттарды ртрлі санын алуа болатынын тсінеді. Балалар «кп», «аз» ымдарыны арасындаы байланысты кре алады, бдан былай сандар арасындаы байланысты зара кері сипатын тсінуге ммкіндік туады (мысалы, 7>6, 6

Балаларды санауа йрету шін жаттытыруа трлі анализаторларды белсенді атысуы: дыбыстарды, имылдарды санау, заттарды сипап сезу арылы санау маызды орын алады.

Кезекті бір санны жасалу жолымен таныстыран со осы сан клемінде дыбыстарды, имылдарды санаумен байланысты тапсырмалар сынылады. Санау клемі біртіндеп 10-а дейін артады.

Мектепалды даярлы тобында заттарды олмен стап санауа жаттытыру біршама крделенеді. Мысалы, балалар карточкаа тігілген тймелерді арасына жасырып трып санайды. са тймелер олданылады. Балалар кздерін жмып, тймелерді, са тастарды сипау арылы санайды. Балаларды барлыы жмыса атысатын жаттыулар трін жргізген орынды.

Мектепалды даярлы тобында балалар дыбыстарды санауды заттарды санаумен жне есептеумен байланыстырады. Тапсырма сипаты біртіндеп крделенеді. Мысалы, балаа алдымен дыбыстарды санауды, содан со сонша ойыншыты, кейінірек бір мезгілде дыбыстарды санай отырып, ойыншытарды бір жаа жинау сынылады, ал санап болан со дыбысты неше рет боланын жне неше ойыншы ойанын айтады. 6 жасар баланы кзін байлай отырып, дыбысты санауды сынуа болады.

Балаларды имылдарды санауа жне жаыртуа жаттытырады. Педагог-трбиешіні немесе баса балаларды орындаан имылдарын санайды. лгі жне аталан сан бойынша имылдарды айталайды.(«Суретте неше жлдызша болса, сонша рет ол шапалата», «Осынша отырып трыдар»). Трбиеші жаттыуды барлы балаларды амти отырып йымдастырады. Ересектер тобында берілетін тапсырмалара доп латыру, секіртпемен секіру сияты крделі имылдар осылады. Балалара белгілі баытта бірнеше адам жасау иынды тудырады. Мысалы, «6 адам ала жр, сола брыл, таы 2 адам жаса. » деп балаа сынады. Балалар ала жылжи отырып, адамдарын санауа жне кеістікті бадарлануа жаттыады. Трлі анализаторлармен абылданатын жиындар арасындаы санды атынастарды ру санау ызметін жалпылауа ммкіндік береді.

Мектепке дейінгі ересек жастаы бала тілінде балаларды тіліні дамуында кру жне сипап сезу арылы абылданан имыл-озалыстар, дыбыстар, заттарды саны арасындаы байланыстар боланы маызды («7 рет ол шапалатадым, йткені карточкада 7 шаршы бар», «Мен допты 5 рет латырдым, йткені 5 трлі дыбыс естідім» жне т.с.с.).

Сипап-сезу арылы жне дыбыстар мен имылдарды санауа жаттытыруды сандарды айырмасын салыстырумен байланыстырады. «Естіген дыбыс санынан 1 рет арты отырып, тр» «Естіген дыбыс санынан 1 шаршысы арты (кем), карточканы тап».

Мектепалды даярлы тобындаы балалара зат саныны оны млшеріне, алан орнына жне пішініне байланысты емес екендігін крсету, яни «анша?» деген сраа жауап беру шін санауды ай баытта жргізілетіні маызды емес. Балаларды здері кз жеткізу шін бір затты трлі баытта санауды сынады: онан сола жне солдан оа арай; жоарыдан тмен жне тменнен жоары арай. Кейінірек балалара бір атара орналасан заттарды ана емес, сонымен бірге трлі жолдармен (шебердегі, жппен, андай бір топтаы) санауа болатыны туралы тсінік беру. Балалара бір затты санауды трлі тсілдерін крсетіп, заттарды дрыс жне жылдам санауа ммкіндік беретін е тиімді жолын табуа йретеді. Балалар санауды кез келген заттардан бастауа жне оны алаан баытта жргізуге болатынына, заттарды біреуін де жіберіп алмай жне бір санаанды екі рет санамай, бір затты р трлі тсілдермен (3-4 тсіл) айта санауа кз жеткізеді. Егер бала ателессе, андай ате жібергенін анытайды (бір затты санамай тастап кетті, бір затты екі рет санады). Педагог-трбиеші заттарды санай отырып, дейілеп ате жіберуіне болады. Балалар оны рекеттерін баылап, андай ате жібергенін айтады. ай заттан бастап санаанды, затты бірін де алдырмай жне екі рет айталап санамас шін есте жасы сатау ажеттігі жнінде орытынды жасайды. Заттарды орналасу трін крделендіре жне тапсырмаларды трлендіре отырып, педагог-трбиеші рекет жасау жолдары мен тсініктерін бекітеді.

Мектепалды даярлы тобындаы балалара саны бірдей элементтерден тратын жиына бір натурал сан сйкес келетінін, бір натурал сана ртрлі заттар жиыныны саны сйкес келетіндігі жайлы тсінік беретін те жиындарды руа жне іріктеуге ммкіндік беру ажет. Педагог-трбиеші тапсырмаларды трлі нсаларын олданады. Мысалы, аталан сан бойынша ойыншыты 3 трін санауды жне ойыншытарды тедестіруді, яни біріні астына бірін 3 жолашаа немесе 3 атара орналастыруды сынады.

6 жастаы баланы заттарды те блікке блуге, бтін мен блік арасындаы атынастарды орната білуге йретеді. Біра, бтінді блікке блуді аазды айшымен ию арылы емес, бктеуден бастау керектігін білген жн. Себебі, блікті ию арылы крсеткенде, балаларда ол блік жеке бір нысан ретінде абылданады.

Алашы кезде бтінді блікке блгенде ааздан жасалан, бктеуге келетін трлі пішіндерді: дгелек, шаршы, тікбрышты олданады. Барлы жадайда бтінді блікке блгенде блік бтіннен кіші, ал бтін зіні рбір блігінен лкен екендігіне балаларды назарын аудару керек.

Осылайша, аазды, таы баса заттарды айшымен ию, бктемес брын балалар здері оларды бліктерге бледі, бтіндегі бліктерді анытайды, (мысалы, бір пара аазды тура ортасынан бктейді, содан со таы да ортасынан бктеп, оны айта жазып, трт блікке блінгенін креді. Егер зын жіпті ш рет ортасынан бктесе, онда ол сегіз блікке блінеді т.с.с.). Сонымен атар балалара пішін бліктерінен алынан геометриялы пішіндерден анытауды сынуа болады. Мысалы, шаршыны тура ортасынан бктесе, екі блік шыады, оларды райсысы тікбрыш болады. Ал егер таы да ортасынан бктесе, онда трт кішкентай шаршы пайда болады. Сонымен бірге шаршыны ортасынан емес, диагональдан бктесе, онда екі шбрыш пайда болады. Ал егер бл шбрыштарды таы да ортасынан бктесе, те абыралы трт кішкентай шбрыш пайда болады.

Балалар практикалы жаттыулар нтижесін з тілімен білдіреді: «Мен шаршыны ортасынан бктедім, екіге блдім, екі тікбрыш шыты, таы да екіге бктеп едім, трт кішкентай шаршы шыты (бала шаршыны айта жазып, шыан бліктерді крсетеді, санайды)».

Балалар осындай жаттыуларды орындай отырып, р кез тура ортасынан бктегенде екі те блік пайда болатынын, ал егер оны таы да ортасынан бктесе, трт те блік шыатыны жайлы орытынды жасайды.

Балалар бтін мен блік арасындаы арапайым атынасты жасы тсінгеннен кейін жне «бтінні жартысы» (немесе «бтінні екіден бір блігі»), «бтінні трттен бір блігі» сздеріні араатынасын дрыс анытауа йренгенде ана, бтінді блікке блуді тек бктеу арылы ана емес, сонымен атар кесу (нан, алма жне т.б.) арылы блуге кшуге болады. Алайда, бліктер міндетті трде желімдеу арылы бтін алпына айтадан келу керек.

Балаларды йрету реттілігі дл осындай болуы керек (алдымен бктеу, содан кейін ана айшымен ию), йткені оыту міндеті июа немесе бктеуге йрету емес, бтін мен блік арасындаы атынасты тсіндіруді, р блігін дрыс атауды жне крсете білуді (жартысы, екіден бір блігі, трттен бір блігі) алыптастыру болып табылады.

Балалар нанды, алманы екі немесе трт блікке бле отырып: «Нанды, алманы немесе баса да заттарды те 2 блікке кескенде жартысы болады, ал 4-ке блінген блік ширек деп аталады» деген жалпылама орытынды жасайды. Педагог-трбиеші балалардан «Егер алманы немесе нанды те блікке блмесе, онда ол алай аталады?» деп срайды. Балалар «Алма те бліктерге блінбейді» деп жауап береді. Осылайша, балаларды мірлік тжірибесі оыту процесінде мегерілген білімдермен натыланады жне молая тседі. Педагог-трбиеші балаларды заттарды (жіп, жалпа бау, тоыма бау жне т.б.) те екі жне трт блікке немесе те емес бліктерге блуде (неше блік, бл андай бліктер жне алай аталады) здігінен жаттыуларына ммкіндік береді. Блшекті бтінмен байланысын бекіту шін балаларды назарын блшекті бтіннен кіші, ал бтінні зіні рбір блшегінен лкен екендігіне аудару ажет.

Балалармен бірге заттарды блу жаттыуларын орындай отырып, сонымен бірге з йінде, балабашада заттарды бліктерге блу фактілерін еске тсіре отыра, трбиеші балаларды заттарды бліктерге блу жайлы тсініктерін натылайды.

Мектепалды даярлы тобында сандар туралы ымдарын тередету басталады. Балаларды бірліктерден тратын 10 клеміндегі сан рамымен таныстырады (4 — бл 1, 1, 1 жне таы 1). Жиын (элементтерден) рамын анытау шін жне осыны негізінде балалара санны рамы (бірліктен тратынын), бір затты басасынан ерекшеленетін жиынтыын тадау туралы тсінік беру. Балалара барлы жиын жеке элементтен тратынын (наты заттар мен топтардан) крсетіп ана оймай, сонымен атар санны бірлікке атынасы, яни сандаы бірлік санын айрыша анытап тсіндіреді.

Жеке элементтерден тратын жиын рамыны рбір элементі бір-бірінен андай да бір белгілермен (тсімен, млшерімен, затты мазмнымен жне т.б.) ерекшеленетін боланда крнекті болады. Сондытан алдымен бір-бірінен тсімен немесе млшерімен, трімен, ал кейінірек бір текті атаулармен біріктірілетін заттар (мысалы, ойыншытар жиынтыы: ыдыс-ая, жиаз, киімдер жне т.б.), сонымен атар заттар немесе затты суреттерді жазы бейнелері олданылады.

рбір сан рамын 2-3-тен кем емес заттарда крсетеді. Тапсырмаларды орындай отырып, балаларды сратарды кмегімен («Сен трлі жемістерді нешеуін алды? Барлыы нешеу? Сенде ш жеміс алай пайда болды?») топты алай ранын, ондаы заттарды аншадан жне оларды барлыы анша, заттарды атау мен оларды санын («1 алма, 1 алмрт, 1 банан барлыы 3 жеміс») айта білуге ынталандырады.

Санау материалы ретінде алдымен тстері немесе млшерлері біркелкі заттарды, содан кейін ртрлі заттар жиынтыын, мысалы, ойыншытарды олданады. Балалар реттік санауа сюжетсіз материалдармен де, мысалы, геометриялы пішіндер лгісінде, трлі жолашада жне т.б. жаттыады.

Педагог-трбиеші реттік санауа йретуде мынадай ойындарды олдануына болады: «андай ойыншы жо?» (педагог-трбиеші балаларды кздерін жмуды срайды, ойыншыты алып ояды. Балалар кздерін ашып, андай ойыншыты жо екенін анытайды. Мысалы, оян жо, ол о жатан санаанда шінші немесе сол жатан санаанда екінші болан).

«Кім бірінші атайды?» (педагог-трбиеші балалара ртрлі заттар бейнеленген сурет крсетіп, ай жатан бастап санау керектігін айтады. Балалар баламен соылан дыбысты санап, ойыншыты нешінші транын атайды).

Кейбір балалар заттарды орнын анытай отырып, реттік сан есімді есептік сан есіммен ауыстырады, сондытан трбиеші-педагог балаларды алай санаанына кіл аударып, ателескен жерін крсетіп отырады. Біраз уаыта дейін реттік санауа йрету апта сайын ткізілетін йымдастырылан оу іс-рекетіні негізгі басты міндеті ретінде болады. Реттік санауды мегергеннен кейін оны йымдастырылан оу іс-рекетіні андай да бір блігінде бекіту жргізіледі. Реттік санауды жыл бойында айталау керек, алайда йымдастырылан оу іс-рекетінде бір таырыпты айталау аралыы едуір за болуы керек.

Балаларды аралы сандарды салыстыруа, яни айсысы кп, айсысы аз екендігін анытауа йрету жаластырылады. Балаларды аралы сандарды салыстыру туралы тсініктерін тередете отырып, трбиеші-педагог наты мысалдар арылы аралы сандар арасындаы траты байланысты ашып крсетеді (5 рдайым 4-тен арты, ал 4 5-тен кем жне т.б.). Басынан бастап «кп», «аз» тсініктері салыстырмалы, рбір сан (бірліктен басасы) баса санмен салыстыранда арты не кем екендігіне назар аудару (4>3, біра4 Pages: |

Источник